De ontmoeting van Jezus met Zacheüs is opgetekend door de evangelist Lucas. Nu is het zo dat we het originele handschrift van Lucas niet meer hebben. Dat geldt overigens voor alle bijbelboeken. De originelen zijn verloren gegaan.
Wat we wel hebben zijn tal van handschriften. Boeken werden toen overgeschreven. De boekdrukkunst was nog lang niet uitgevonden.
Al die handschriften, soms complete versies, soms fragmenten worden met elkaar vergeleken. Op die manier wordt de bijbeltekst vastgesteld. Dat is een hele uitdaging. Want die handschriften verschillen soms. Als je overschrijft maak je fouten. Vaak zijn dat onbewuste fouten, een verkeerde letter, een zin overgeslagen, zoiets. Soms zijn het verbeteringen die door overschrijvers zijn aangebracht, of bewuste wijzingen. Om dat uit te zoeken, dat is een vak apart.
Nu gaat het verhaal dat bij dit gedeelte over Zacheüs er ooit een andere variant werd gevonden. Die ging naar de beoordelingscommissie, en dat ging ongeveer zo:
“Jullie hebben een oud handschrift gevonden. We zijn benieuwd, laat maar eens horen.”
En ze begonnen voor te lezen:
“Jezus ging Jericho in en trok door de stad. Er was daar een man die Zacheüs heette. Deze Zacheüs was hoofdtollenaar, en hij was erg rijk…”
– Uhm. Dat hebben wij ook. Precies gelijk. Ga door.
En ze lezen verder, hoe Zacheüs in de boom klimt om Jezus te zien. Hoe Jezus naar boven kijkt en Zacheüs roept en zegt dat Hij in zijn huis wil verblijven.
Precies dezelfde tekst. Geen enkele afwijking.
Ze lezen verder:
“Zacheüs kwam meteen naar beneden en ontving Jezus vol vreugde bij zich thuis”.
Ook exact gelijk. Maar dan lezen ze voor:
“Allen die dit zagen waren vol van vreugde en verheugden zich dat Jezus bij Zacheüs binnenging. En ze zeiden: ‘Wat goed dat ook deze man aandacht krijgt van Jezus. Dat hebben wij niet gedaan. We zullen dat voortaan anders doen en ook naar Zacheüs omkijken en hem in onze huizen ontvangen.”
Aan de andere kant valt het even stil.
“Dat is toch wel heel verschillend van wat wij hebben staan:
Wij hebben: ‘Allen die dit zagen, zeiden morrend tegen elkaar: ‘Hij is het huis van een zondig mens binnen gegaan om onderdak te vinden voor de nacht’.
Tja, hoe rijm je dat?
Wat is nu het echte verhaal?
Zo dubben ze een tijdje, totdat een van de commissieleden zegt: “Het lijkt me sterk dat jullie versie de juiste zou zijn. Want zo, zo zijn de mensen niet….”
Zo zijn de mensen niet.
Dat ze blij zijn om het geluk van de ander.
Dat ze een ander iets goeds gunnen.
Nee, zo zijn de mensen niet. Toen niet en nu niet.
Het zal wel zo gegaan zijn zoals het in ons bijbeltje staat. Dat klinkt geloofwaardiger. Dat de mensen het maar zo zo vonden. Ze vonden er iets van, zeggen we tegenwoordig.
Dat past toch niet, Jezus in het huis van die tollenaar, waar ze allemaal een hekel aan hadden. Wie is er immers bevriend met de belastinginspecteur?
Het zal wel zo gegaan zijn, dat ze morren, en … ook dat valt op … dat ze het zelfs nog een beetje aandikken. Want Jezus is gewoon bij Zacheüs op bezoek, maar zij maken er van dat hij daar naar binnen is gegaan om voor de nacht onderdak te vinden. Bij hun blijft hij er meteen slapen, terwijl daar helemaal geen sprake van is. Zo zijn mensen. Die dikken het vaak aan.
Nou ja, wat je daar precies van denken moet.
Er is veel in dit bekende verhaal wat je aan het denken kan zetten.
Vandaag kies ik voor deze invalshoek, zoals u hebt gemerkt.
Want tegenover de reactie van de mensen, staat de actie van Jezus, ja zeker, maar ook de reactie van Zacheüs.
Jezus komt om het verlorene te zoeken.
Dat zegt Hij zelf aan het einde. De Mensenzoon is gekomen om te zoeken en te redden wat verloren was.
Het is een eigen thema in het evangelie van Lucas. Zoals ook alleen in dit evangelie de verhalen staan van het verloren schaap en de verloren zoon, bijvoorbeeld, met dezelfde strekking.
Zo is Jezus. Zo zijn de mensen niet. Dat is het contrast.
Als je het met moderne woorden wilt zeggen, zou je kunnen zeggen dat hier het verschil aan de dag treedt tussen een houding van insluiting en van uitsluiting.
Jezus sluit in. Iedereen hoort er bij. Zo is Jezus. Iedereen heeft zijn aandacht. Juist vaak degenen die het aan aandacht, echte aandacht van mensen, ontbreekt.
Zo is Jezus. Maar zo zijn de mensen niet.
Die doen aan uitsluiting. Nou, niet iedereen, maar het is een sterk mechanisme in het menselijk verkeer, dat we de ander uitsluiten. Dat kan op allerlei manieren, dat hoef ik u niet te vertellen. In de samenleving, in de politiek, in de kerk, in de eigen familie of gezin. En als je daar het slachtoffer van bent, dan weet je hoe beschadigend dat kan zijn. Hoe dat je eigen waarde aantast, je zelfvertrouwen en noem maar op.
Het speelt ook in de samenleving. Misschien is het wel het probleem van deze tijd.
Wij mensen zijn groepsdieren. We leven in gemeenschap. Maar iedere groep of gemeenschap vormt zich ook door zich af te grenzen van anderen. Dat kan niet anders.
Maar het gaat mis als die afgrenzing uitsluiting wordt.
Als bijvoorbeeld nationale trots, of trots op je beroepsgroep er toe leidt om neer te kijken op anderen, of je te verheffen boven anderen, of de ander uit te buiten of alleen als middel voor eigen voordeel te gebruiken en zo voort.
Misschien is in de kern elke grens wel een gevaar voor uitsluiting. Want als je je afgrenst, letterlijk en figuurlijk, maak je jezelf ook onbenaderbaar, onbereikbaar voor de ander.
De aarde werd niet geschapen met grenzen, anders dan de natuurlijk grenzen van land en zee, rivieren en bergketens. Maar alle andere grenzen, feitelijk strepen op een kaart, zijn door mensen getrokken, gemaakt en ook weer voortdurend door oorlog en geweld gewijzigd.
Jezus trekt geen scheidingslijn.
Het is een regel uit het lied dat we straks gaan zingen, een regel die mij altijd erg aanspreekt.
Of is dat allemaal hopeloos idealistisch?
Een wereld zonder grenzen. Alle Menschen werden Brüder.
Leuk idee, in theorie, maar werkt niet in de praktijk…
Ik kan me al die tegenwerpingen voorstellen en sommige deel ik ook nog. Maar dan nodig ik u uit om nog één keer met mij naar het verhaal van deze zondag te luisteren. Want we hadden het over de actie van Jezus en over de re-actie van de mensen. Maar er is ook nog de reactie van Zacheüs en die is zeker zo opmerkelijk.
Wat gebeurt er als Jezus heeft gezegd dat Hij bij hem wil thuis wil komen?
Je kunt je allerlei reacties van Zacheüs voorstellen.
Dat hij blij is. Dat hij zich vereerd voelt. Of misschien ook, dat hij er wat verlegen mee is. Verrast en overrompeld. Dat hij zich niet zo goed een houding weet te geven, of wat dan ook.
Dat staat er allemaal niet, daar mag je naar raden.
Wat er wel staat is:
‘Maar Zacheüs was gaan staan en zei tegen de Heer: ‘Luister, Heer, de helft van mijn bezittingen zal ik aan de armen geven en als ik iemand iets heb afgeperst, zal ik het viervoudig vergoeden’.
Had Jezus dat van hem gevraagd?
Heeft Jezus hem op zijn gedrag aangesproken, of hem gezegd dat hij al zijn bezittingen niet helemaal eerlijk heeft verworven?
Dat staat er niet, dat vullen wij vaak in.
De hoofdtollenaar zal wel niet geliefd zijn, omdat hij de mensen het vel over de neus haalt.
Zou goed kunnen, maar dat is allemaal wel door ons ingevuld – het is goed om dat te realiseren. Zo zijn mensen. We maken het vaak erger, we dikken het graag aan of kleuren het op onze manier in.
Zacheüs reageert spontaan, zo lijkt het, op de aandacht die Jezus hem geeft.
Dat alleen al is voldoende om deze wonderlijke belofte uit te spreken. Staande, zodat er extra gewicht aan wordt gehecht. Ieder detail spreekt mee.
Zacheüs belooft meer dan hij verplicht is. Meer dan het gewone. Hij maakt het allemaal meer dan goed. En Jezus is opgetogen: vandaag is dit huis redding ten deel gevallen, ook hij is een zoon van Abraham. Jezus sluit Zacheüs niet uit, maar in. In het verbond.
En je ziet wat er dan kan gebeuren.
Als mensen zo worden benaderd, gaan ze zelf ook anders met anderen om.
Dat is het effect van de reactie van Zacheüs.
Hij neemt als het ware die positieve insluiting van Jezus over.
Door de aandacht die hij krijgt, de erkenning, gebeurt er iets met hem, diep van binnen. Hij verandert. Hij gaat open, stelt zijn huis open, zijn leven. Hij opent zich welwillend en weldadig naar die anderen – die misschien wel hoorden bij degenen die op hem neerkeken en morden, volgens het verhaal. Zacheüs is bereid verhoudingen die verstoord waren, mede door zijn eigen toedoen, te herstellen. Hij komt de ander tegemoet. Viervoudig als het moet.
Er komt dus een andere beweging op gang. Die van de insluiting en de verbinding.
En het is alsof dat kan, omdat het bij Jezus begint. Actie is reactie immers.
Daarom, als je gelooft dat het anders kan, begin er dan zelf mee en volg het voorbeeld van Jezus.
Volg de tactiek van de insluiting, niet die van de uitsluiting.
Dan kunnen er wonderen gebeuren.
Dan kan er iets van redding geschieden, op allerlei manieren. En zelf knap je er ook van op.
Zo zijn de mensen niet, zegt u?
Allen die dit zagen zeiden:
‘Wat goed dat ook deze man aandacht krijgt van Jezus. Dat hebben wij niet gedaan. We zullen dat voortaan anders doen’.