De episcopaalse bisschop Marian Budde ging wereldwijd viraal toen zij bij de inauguratieviering de nieuwe Amerikaanse president rechtstreeks toesprak en hem op het hart bond om oog en oor te hebben voor de kwetsbaren in de samenleving. Moedig werd dat genoemd. Zeker. Maar ze deed feitelijk niet anders dan wat al sinds eeuwen de taak en roeping van kerkelijke leiders is: de macht aanspreken op hun verantwoordelijkheid, juist voor de kwetsbaren.
In hun boek Het koninkrijk en de staat gaan Tom Wright en Michael F. Bird nader in op de relatie tussen geloof en politiek, kerk en staat. Wright is een bekend theoloog en publicist van internationaal geprezen boeken. Hij was jarenlang bisschop in de Anglicaanse kerk. Bird is priester binnen die kerk, in Australië en universitair docent. Ze zijn beiden gespecialiseerd in de studie van het nieuwe testament en zijn te positioneren in het evangelisch-orthodoxe segment van het christendom.
Met hun boek presenteren ze een beknopt overzicht van wat politieke theologie wordt genoemd. De urgentie is duidelijk, in een wereld waarin veel onzekerheid en angst is over de nabije toekomst. Maar de auteurs houden vast aan Gods voorzienigheid (Gods goedheid baant zich een weg), Gods doelen (een nieuwe schepping) en aan de kracht van het gebed. Al geldt voor het laatste wel, dat bidden verplicht om ook zelf in actie te komen: “Wij geloven dat Gods koninkrijk het antwoord van de kerk is op onze wereldwijde problemen (….) De kerk heeft een koninkrijksroeping, niet alleen om tot de wereld te spreken maar ook om iets in en voor de wereld te doen” (p. 28).
De auteurs maken duidelijk dat geloof in het Koninkrijk voor hen niet betekent dat christenen hun kaarten zetten op een leven na dit leven. Zo is het vaak opgevat, en met name in evangelische kringen vandaag wordt dat nog wel eens zo gezien. Maar aan het koninkrijk kunnen we nu alvast bouwen, door daden die de komst van het rijk voorbereiden.
Een ander front waar zij tegen strijden is de neiging van veel gelovigen om zich klakkeloos te conformeren aan de heersende macht. Christenen zijn in principe gehoorzaam aan de overheid, waar Paulus in Romeinen 13 ook toe oproept. Tegelijk is die gehoorzaamheid niet absoluut. Als de overheid of de staatsmacht despotische trekken gaat vertonen, is het geoorloofd in verzet te komen, ja misschien wel geboden. “De christelijke leer bevestigt dat gehoorzaamheid aan en respect voor de overheid de norm is, ook als die overheid niet perfect is of op sommige punten onrechtvaardig. Burgerlijke ongehoorzaamheid is bedoeld als vorm van verzet tegen onrechtvaardige wetten. Harde acties van burgers zijn alleen bedoeld om tegen gewelddadige overheden ingezet te worden” (pp. 153-154). De discussie over welke houding in welke situatie gepast is, moet iedere keer opnieuw worden gevoerd. Zie de huidige discussies over bv. het kerkasiel of over de vraag hoe de kerk(en) zich dienen op te stellen tegen rechts-extremisme dat mainstream dreigt te worden in de huidige samenleving.
De kerk heeft zich in de geschiedenis op verschillende manieren verhouden tot de heersende politieke macht. Het begint al in de Bijbel zelf, waar Jezus’ verkondiging van het koninkrijk van God politieke implicaties heeft. Om te beginnen dat het voor volgelingen van Jezus onmogelijk is om de keizer van Rome als god te aanbidden, want ‘Jezus is Heer’. Jezus’ boodschap van het koninkrijk is op haar beurt niet begrijpelijk zonder de achtergrond van het eerste testament, waarin de Heer (JHWH) zich als god van Israël openbaart in de strijd tegen de onderdrukkende macht van de Egyptische farao. God de Heer is koning, is een motief in de profetische en psalmliteratuur. Hij relativeert alle aardse machten.
In de eerste eeuwen van de kerkgeschiedenis vormden christenen een minderheid, maar behielden ze hun kritische positie ten opzichte van de heersende (imperiale) machten. Nadat het christendom de staatsgodsdienst werd in het begin van de 4e eeuw veranderde dat. De kerk wordt een machtsfactor. Er zijn vele zwarte pagina’s in de geschiedenis van de kerk, getekend door het machtsmisbruik, ten tijde van de kruistochten in de middeleeuwen, de godsdienstoorlogen in de 16e eeuw en de kerkelijke bijdrage aan de koloniale politiek van het Westen.
Toch bracht de alliantie tussen kerk en staat in Europa niet alleen slechte dingen voort. Christelijke waarden als naastenliefde en zorg voor armen en zwakken, ondenkbaar in het oude Romeinse rijk, werden nu de standaard en hebben onze westerse cultuur mede gevormd. Alles wat we vandaag als ‘humaan’ beschouwen heeft zijn oorsprong in de christelijke moraal.
In de liberale democratie zien de auteurs de beste vorm waarin deze humane, christelijke, waarden bewaard worden, al willen ze niet “met de Bijbel in de hand zeggen dat de democratie de beste staatsvorm is” (p. 204). Toch heeft volgens hen de democratie evidente voordelen, zoals bijvoorbeeld de waarborging van individuele rechten, algemeen stemrecht, scheiding van de machten en het vermogen om conflicten vreedzaam op te lossen. Een belangrijk kenmerk van echte democratie is het vermogen tot zelfkritiek, wat haar onderscheidt van een autocratie. Deze kenmerken moeten echter voortdurend bewaakt en onderhouden worden: “De democratie wankelt wanneer mensen de democratie vanzelfsprekend gaan vinden (…) Apathie is dodelijk voor een democratie. Het gaat mis als burgers niet meer alert zijn. De democratie sterft als mensen weigeren zich uit te spreken of in actie te komen, en dan is het ineens te laat” (p. 212). Een waarschuwing die duidelijk tegen de achtergrond van het huidige tijdsgewricht is geschreven.
Hoewel ontstaan vanuit een Angelsaksische context, levert dit helder geschreven boek belangrijke gespreksstof op voor het christelijke gesprek over kerk en politiek in onze situatie. Niet alleen wordt de gespannen verhouding tussen beide historisch en bijbels belicht; er worden stimulansen gegeven om de eigen roeping van iedere christen om in de wereld van het Koninkrijk te getuigen concreet gestalte te geven. Onze tijd vraagt er om!
Tom Wright en Michael F. Bird, Het koninkrijk en de staat. Christen-zijn in een turbulent politiek landschap, Uitgeverij Van Wijnen Amersfoort 2025, 224 pag, €22,50
No Comments