De coronacrisis brengt veel pennen in beweging. Ook die van de Sloveense filosoof Slavoj Žižek, populair bij de internationale media. Žižek staat altijd garant voor verbaal vuurwerk en verrassende denkwendingen. In Pandemie. Hoe corona de wereld verandert, probeert hij de wereldwijde coronacrisis te duiden.
Toch waarschuwt hij meteen om “de verleiding te weerstaan om de epidemie te behandelen als iets wat een diepere betekenis heeft”. Het virus heeft geen boodschap aan ons. “In de grote orde der dingen zijn we gewoon een soort zonder speciaal belang” (p. 25).
Žižek ziet de nieuwe situatie als een signaal dat ons politieke en economische systeem veranderd moet worden. We kunnen niet terug naar ‘normaal’, er moet een nieuw normaal worden opgebouwd op de ruïnes van ons oude leven, volgens Žižek. “De dingen waaraan we gewend waren als onderdeel van ons dagelijks leven zullen niet meer als vanzelfsprekend worden beschouwd; we zullen moeten leren een veel fragieler leven te leiden, met constante dreigingen die op de loer liggen. We zullen onze hele houding tegenover het leven moeten veranderen, en tegenover ons bestaan als levende wezens tussen andere levensvormen” (p. 95).
Met paniekreacties nemen we de crisis niet serieus, maar bagatelliseren we die juist. Daarom is het belangrijk om na te denken over een gepaste reactie.
Volgens Žižek zou dat het ‘communisme’ moeten zijn, wel met de aanhalingstekens, want hij bedoelt niet de autoritaire ideologie – waarin hij zelf is opgegroeid – maar gewoon dat wat er volgens hem al gaande is. Met een zekere ironie constateert hij dat allerlei vanzelfsprekendheden van het oude systeem opeens wegvallen. De economische crisis wordt bezworen met socialistische maatregelen (een gegarandeerd basisinkomen; overheidscontrole op vitale economische organisaties; internationale samenwerking). Žižek ziet de crisis als de bevestiging van het failliet van het marktdenken en van het nationale populisme. Misschien wat al te optimistisch en voorbarig?
Žižek bepleit een radicalere filosofische omslag, dan de platitude (zijn woorden) dat wij deel uitmaken van de natuur. We moeten leren begrijpen hoe alles met alles samenhangt. “De epidemie is een mengeling waarin natuurlijke, economische en culturele processen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn”. Als mensen zijn we één van de actoren in die complexe assemblage. ‘Waarden en overtuigingen’ spelen daarin een belangrijke rol. “Religie is een complexe textuur van dogma’s, instellingen, sociale en individuele praktijken, en intieme ervaringen waar wat wordt gezegd en niet wordt gezegd vaak met elkaar verweven is, op dikwijls onverwachte manieren”, aldus Žižek (p. 137), die zichzelf overigens een christen-atheïst noemt.
Het pamflet van Žižek ademt zijn karakteristieke uitdagende stijl. Hij haalt in kort bestek van alles erbij, zijn favoriete denkers Lacan en Hegel ontbreken niet en hij betrekt geregeld zijn eigen situatie in zijn analyses. Stiekem vindt hij de gedwongen isolatie wel prettig, met genoeg lees- en kijkvoer om zich heen. Volgens Žižek was hij altijd al liever thuis. Als we dat moeten geloven dan waren zijn veelvuldige publieke optredens overal ter wereld in de afgelopen decennia gedwongen corvee?
Hoe dan ook, met dit vlot geschreven en voor zijn doen toegankelijk boekje, kun je de coronaverveling op een meer dan verantwoorde manier verdrijven. Pandemie legt de urgente vragen achter de crisis op tafel. Heeft het virus dan toch een ‘diepere betekenis’?
Slavoj Žižek, Pandemie. Hoe corona de wereld verandert, Uitgeverij JEA 2020, 160 pag., €17,50
No Comments