Vijftig jaar geleden, op 4 april 1968, werd dr. Martin Luther King, de meest prominente leider van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, vermoord. Hij werd slechts 39 jaar.
Een halve eeuw later is zijn prekenbundel Strength to Love uit 1963 heruitgegeven in een nieuwe vertaling. Het biedt een nieuwe generatie gelegenheid om kennis te maken met de stem van deze uitzonderlijke man.
Nu doet zich daar meteen een moeilijkheid voor die te maken heeft met toespraken of preken in druk. King roert het zelf aan in zijn inleiding. ‘Een preek is gericht op een luisterend oor en niet zozeer op een lezend oog’ (p.22). Na enig aarzelen heeft hij toch in publicatie toegestemd, maar het is opvallend dat het bij deze ene bundel is gebleven.
De faam van Martin Luther King als prediker en spreker werd wereldwijd na zijn beroemdste speech I have a dream bij het Lincoln Memorial in Washington, augustus 1963. Deze toespraak is echter niet in Sterk door de liefde terug te vinden. Hij heeft zich beperkt tot preken die in zijn thuiskerken zijn gehouden, maar daarnaast ook op tal van andere plaatsen in de hele VS en bij allerlei verschillende gelegenheden. Want MLK recyclede zijn preken of delen daarvan regelmatig.
Richard Lischer heeft in zijn The Preacher King, een studie uit 1995, de preekpraktijk van MLK uitgebreid geanalyseerd en in de context geplaatst. MLK putte uit een beperkt reservoir van preekschetsen, anekdotes en citaten en stelde daar zijn toespraken uit samen. Zelfs in deze zorgvuldig geredigeerde bundel kom je dus doublures tegen, zoals de eenvoudige zuster Pollard die figureert in de preek Het medicijn tegen angst en in De drie dimensies van een compleet leven, een preek overigens die hij zijn hele leven in diverse variaties gehouden heeft.
Deze preek is qua opzet en inhoud zelf weer ontleend aan een 19e-eeuwse prediker. Vergelijkbaar geldt dat voor bijna alle preken. Ze gaan terug op illustere voorbeelden van (Afro-Amerikaanse) predikers of van liberale theologen. MLK was afkomstig uit de Baptistenkerk maar studeerde aan liberaal theologische universiteiten en promoveerde in Boston. Zeker de preken uit het begin van zijn carrière staan sterk onder de invloed van dit liberaal-theologische klimaat.
De verzamelde preken in deze bundel dragen daar de sporen van. De preken hebben vaak maar een dunne relatie met de Bijbel(tekst). Ze zijn meer thematisch dan tekstueel. Serieuze exegese ontbreekt. King citeert met graagte de klassieken, alsof hij zijn geleerdheid wil etaleren. Hij is op de hoogte van de actuele culturele discussies, zoals blijkt uit zijn behandeling van thema’s als de angst en de vervreemding van de moderne mens of het psychologische belang van zelfwaardering. In dat opzicht is hij kind van zijn tijd, want nagenoeg alle Amerikaanse predikers preekten in deze jaren over deze thema’s. Zelfs tot in de voorbeelden aan toe, gebruikte iedereen elkaars materiaal. Het zegt iets over de preekcultuur in deze periode. En het werpt een eigen licht op de discussie die na King’s dood is ontstaan over de vraag of hij zich niet schuldig heeft gemaakt aan plagiaat. Waarom vermeldt hij zijn bronnen niet? Bij een gesproken preek kun je dat nog billijken, maar hij deed het ook niet in deze prekenbundel.
Een deel van het antwoord ligt in de geschetste preekpraktijk in de jaren vijftig en zestig. Een ander deel moet gezocht worden in de specifieke preekcultuur in de Afro-Amerikaanse kerken. Originaliteit is daarin niet de eerste vereiste, maar juist trouw aan de overgeleverde traditie. Gebruik maken van werk van anderen als prediker betekent niet dat je van een ander leent (of steelt) maar dat je van anderen ontvangt. Wat origineel aan King was, is zijn eigen stijl en het feit dat hij zijn bijzondere gaven in dienst stelde van de Burgerrechtenbeweging en later in de vredesbeweging en in de strijd tegen armoede en uitbuiting.
Zijn stijl was geschoold en geworteld in de praktijk van de Afro-Amerikaanse prediking. Daarom moet je MLK vooral hóren preken. Niet alleen vanwege zijn bijzondere timbre, maar ook vanwege zijn frasering, zijn herhalingen, zijn alliteraties en al die andere retorische middelen die hij als geen ander beheerste, waardoor bijna niemand onberoerd kan blijven als je hem hoort.
Er zijn tal van opnamen bewaard gebleven, sommige op YouTube terug te vinden. Lischer constateert dat er een opmerkelijk verschil is tussen preken en toespraken die King voor een wit publiek hield en dezelfde preken in zijn eigen (thuis)kerk, voor de zwarte gemeenschap. In veel Afro-Amerikaanse kerken wordt de prediking begeleid door uitroepen of aanmoedigingen uit het publiek, die de prediker opzwepen. King maakte beheerst gebruik van deze techniek in vergelijking met andere zwarte predikanten. In het begin distantieerde hij zich van deze praktijk, maar later liet hij zich er meer door beïnvloeden. Zijn latere preken missen de geforceerd tentoongespreide geleerdheid en zijn meer op de situatie van zijn hoorders toegesneden.
In de laatste jaren van zijn korte leven radicaliseerde King, deels uit frustratie over het gebrek aan succes van de Burgerrechtenbeweging en de harde reacties uit de maatschappij ondanks het vreedzame protest en King’s pogingen om (liberale) witte mensen in zijn beweging mee te krijgen. Toen hij zich actief ging bemoeien met de anti-(Vietnam)oorlogbeweging en kritiek op de kapitalistische maatschappij ging uiten, verloor hij veel support.
Deze radicale King (lees Cornel West, The radical King) komen we in deze bundel niet tegen. Het zijn preken uit de eerste jaren van de Burgerrechtenbeweging. Daarnaast zijn ze zodanig geredigeerd dat referenties naar plaatselijke of actuele omstandigheden zijn weggelaten, om ze een aura van tijdloze meesterwerken te geven, volgens Lischer. Ook de zo karakteristieke aanmoedigingen van het publiek ontbreken uiteraard.
En toch. Ondanks deze kanttekeningen is de stem van King zo krachtig, dat hij het vermogen heeft van deze gedrukte pagina’s te springen en je recht in het hart te raken. Die ervaring deed ik tenminste zelf op bij lezing van de preek Het tamboer-majoorinstinct. Een preek die niet in Strenght to Love staat, maar aan deze bundel is toegevoegd (pp. 191 – 204).
In het begin kabbelt het allemaal, King zegt dingen die wel waar zijn, maar niet echt raken, totdat hij als het ware naar een hogere versnelling schakelt, als hij tot zijn conclusie wil overgaan (vanaf p. 200). Dan trekt hij het retorisch register open. Hij vertelt over Jezus. Hij schildert Jezus als de eenvoudige mens (“Hij heeft nooit een boek geschreven. Hij had nooit een eigen kantoor…”). King gebruikt ook hier materiaal van anderen, maar het wérkt. En dan komen de zinnen die telkens met dezelfde wending beginnen (Ik zou willen dat..) en in het slot nog een keer (“… Als ik mijn plicht kan doen, zoals een christen betaamt, Als ik redding kan brengen aan een wereld in puin, Als ik de boodschap kan brengen, zoals de meester die bracht, Dan zal mijn leven niet voor niets zijn geweest“) en dan ben je verkocht…
Over MLK is veel geschreven en veel gesproken. Zijn rol in de geschiedenis van Amerika staat buiten kijf. Alles wat hij was en niet was, hij was iemand die geloofde “in een goddelijke liefhebbende aanwezigheid die alle leven met elkaar verbindt” zoals zijn weduwe Coretta King schrijft in het voorwoord bij een eerdere editie, in deze bundel opgenomen. Een prediker die het bijzondere vermogen had én heeft om mensen te raken.
Martin Luther King Jr., Sterk door de liefde. Preken die het hart raken. Kok Utrecht 2018, ISBN: 9789043529372, 224 pag., €19,99
1 Comment
Sterk door de liefde. Mooi artikel in Trouw hierover gelezen vanochtend (4 april) . Ik ga deze bundel bestellen.