Mijn moeder heeft de koeltas vol, met frisdrank, bekertjes, zelf gesmeerde boterhammen. Het is hoogzomer en we gaan naar een recreatieplas in de buurt. Mijn vader zet het windscherm op, en dat moet ie die dag nog een paar keer doen, want dan is het omgewaaid of omdat er iemand achter de scheerlijn blijft haken. Wij kinderen spelen met zand en water en met een luchtbed dat steeds weer leegloopt. Aan het einde van de dag, allemaal aankleden, spullen verzamelen, en achterom kijken: niets laten liggen? Want, zegt moeder: laat niet als dank voor aangenaam verpozen….
Precies, u kent het ook: de eigenaar van ’t bos de schillen en de dozen.
Ja, zo zijn we opgevoed, u toch ook?
Je ruimt je eigen rommel op.
Maar ja, dat doet niet iedereen. Het zijn altijd anderen die de boel achteloos laten slingeren. De jeugd van tegenwoordig?
Themaviering Werkgroep Groene Kerk PG Oost-Groningen – over afval
De strijd tegen zwerfafval wordt al jarenlang gevoerd. Ieder jaar doen we mee met de actie in het voorjaar, cleanup day, en je bent elke keer weer verbaasd wat je aantreft. Of misschien doet u het zelf wel, onderweg wandelend of op de fiets. Sommige mensen hebben daar speciaal een grijper en een afvalzak voor mee, of hebben er zelfs hun hobby van gemaakt. Dat noemen ze plandelen. Wandelen en ondertussen plastic rapen.
Ik ga u vandaag niet vertellen, wat u allemaal zelf wel weet.
We gaan elkaar niet de les lezen.
Maar misschien is het niet verkeerd iets dieper af te steken.
Waar komt dat toch vandaan, dat wij mensen – jong en oud – kennelijk zo achteloos omgaan met Gods schepping? Dat we er een levensstijl op nahouden die teveel van de aarde vraagt, zeker wij hier in het Westen. Zo ongeveer rond deze tijd van het jaar, hebben we wereldwijd al zoveel geconsumeerd als de aarde in een vol jaar kan regenereren. Met andere woorden, we gebruiken bijna twee keer zoveel grond en hulpbronnen en grondstoffen. Dat noemen ze Earth Overshoot Day en die is voor dit jaar bepaald op 24 juli .
Het zijn feiten die u al vaker gehoord hebt.
Het is geen nieuws meer. Je kunt aan al die berichten, over de ecologische ramp die zich voltrekt, waar we al midden in zitten, soms een machteloos gevoel over houden. Want wat kan ik daar aan doen? Denk je nu echt, dat met een jaarlijkse zwerfvuilactie wij het milieu gaan redden? Of met een insectenhotel? Wat heeft het voor zin…
We gaan elkaar niet de les lezen, maar we gaan elkaar ook zeker niet de put in praten. Dat schiet nog minder op. Maar eerlijkheid en realiteitszin is wel van belang.
Het gaat vandaag niet om oplossingen.
iedereen weet zelf wel wat hij of zij kan doen, of nalaten.
We gaan, zoals gezegd, iets dieper afsteken. Naar wat er onder ligt. En daarvoor hebben we er toch maar weer eens die oude Bijbel bij gehaald, meer in het bijzonder dat bijzondere boek van de Prediker. Maar heeft dat ook niet iets wereldvreemds? Om bij een actueel thema als afval en milieu het opeens van de Bijbel te verwachten, van teksten die meer dan tweeduizend jaar geleden zijn geschreven. Toen ze nog niet wisten wat milieu was? Of, misschien wisten ze het wel veel beter dan wij, maar hadden ze er niet de woorden voor… omdat leven in harmonie met de natuur toen vanzelfsprekend was…?
Natuurlijk heeft de Prediker het niet over afvalscheiding en plastic rapen.
De levenslessen van de Prediker liggen op een ander vlak. Dat heeft te maken met het verschil tussen ethiek en ethos.
Ethiek, dan ben je in de sfeer van de regels en aanwijzingen. Wat is goed, wat is fout. Ethiek heeft direct te maken met ons handelen. Dat is belangrijk, daar komt het misschien allemaal wel op aan. Maar het gevaar is een beetje dat je teveel nadruk legt op de moraal en dan wordt het al gauw moralistisch – en daar zijn we, terecht, wat huiverig voor, zeker in de kerk. Huiverig voor geworden.
Ethos is een woord dat van ethiek is afgeleid, maar dan gaat het om wat er achter of onder al die regels en aanwijzingen zit. Ethos ziet meer op de levenshouding die er aan ten grondslag ligt. De bodem of het fundament waaruit de gedragsregels voortkomen.
Nu, de wijsheid van de Prediker, zou ik meer op dat vlak willen zoeken.
Natuurlijk geeft hij ook regels, aanwijzingen, goede raad – zoals in alle oude culturen wijsheden zijn doorgegeven, levenswijsheden, in de vorm van spreekwoorden en puntige uitspraken.
Maar meer nog dan dat gaat het om het ethos dat er uit spreekt, een bepaalde manier waarop je in het leven staat. Het gaat om de onderliggende levenshouding.
Prediker is niet de enige stem in de Bijbel, die de vinger legt bij het vergeefse van rijkdom en bezit. Het is allemaal leegte, of ijdelheid, volgens Prediker, en dat mag je hier in die beide betekenissen opvatten. Vergeefs én vertoon. ‘Wie verzot is op rijkdom, is altijd op meer gewin belust’. Het is van alle tijden. Heb je veel, wil je nog meer. Er lijkt geen grens te zijn aan de hebzucht van sommige mensen.
De arme, die is vaak tevreden met het karige wat hij heeft.
De rijke, die is nooit tevreden, wil altijd meer en meer.
“Een arbeider slaapt goed, maar wie zwelgt in rijkdom kan de slaap niet vatten.” Wat zou Prediker daarmee bedoelen?
Je kunt denken: een arbeider, dat is iemand die eerlijk werk doet. Lichamelijk werk, zeker in die tijd. Dan ben je aan het eind van de dag moe, maar je weet waar het van komt. Je kunt terugkijken op het resultaat van je zwoegen. Moe maar voldaan en de slaap is dan zoet.
Anders dan de rijke, die zelf niet hoeft te werken, maar de hele dag in beslag genomen wordt over zorgen om het beheer van al zijn bezettingen, wat doen de beurzen?, is die rekening al betaald?, noem het maar. Hij hoeft niet te zweten als zijn arbeiders, maar ondertussen is hij geen moment rustig. Zelfs in zijn bed ligt hij nog te woelen.
Is dat het, wat Prediker bedoelt?
Misschien ligt het accent op al dat bezit – de man die zwelgt in rijkdom – want ook dat is een levensles die je op verschillende plaatsen in de Bijbel tegenkomt. Bezit kan je lelijk in de weg zitten. Bezit kan bezit van jou nemen, en dan heb je je ziel aan de duivel verkocht.
Denk aan de waarschuwingen van Jezus tegen de rijkdom en tegen mensen die zich aardse schatten verzamelen en noem het maar op. Of Paulus, die het heeft over de begeerte als de wortel van alle kwaad. Prediker hier, past in dat koor.
Dus, als u slecht slaapt, heb je misschien teveel bezit. Wie weet?!
In een fraai boekje over de Prediker, Dwaasheden in het leven, noemt Prof. Van Ruler “de slaap een diepere vorm van geloof”. Ik citeer:
“Ik vertrouw, dat het zijn goed is en dat de wereld niet van mij afhangt, ik houd het ervoor, dat er over me gewaakt wordt, ik ga te ruste in de armen van de Schepper – dat alles druk ik metterdaad uit, als ik ’s avonds naar bed ga, de ogen sluit en het aandurf om in slaap te vallen.” En hij gaat nog even verder: “De slaap lijkt iets op de sabbat: dan werken en zorgen we ook niet meer, maar vieren we het pure feest van het goede zijn als werk van de Schepper. Zo gezien bevat het slapen een diepe vroomheid en Godsverering.” (Eerste deel, p. 82)
Terug naar het thema van vandaag.
Ik ga u niet vertellen wat u allemaal al weet.
Ruim je eigen rommel op. En raap, als het uitkomt, ook eens wat zwerfvuil op. Niet verkeerd.
Al dat afval en de afvalproblemen, dat heeft allerlei oorzaken – de verpakkingsindustrie, ja zeker. Afval is handel geworden. We dumpen ons afval in landen ver weg en verdienen daar ook nog aan. Hoe cynisch.
Maar veel afval is er ook omdat wij maar door blijven consumeren. Omdat genoeg is genoeg voor veel mensen niet meer telt.
Denk dan nog eens aan de bijbelse Prediker en zijn wijsheid.
We zouden heel wat minder afval hebben, als we veel van wat we eigenlijk wel missen kunnen, van ons af zouden laten vallen.
Geniet van het leven, van wat je wordt geschonken als loon voor je eerlijk zwoegen, zegt Prediker. Het is een geschenk van God. Dan hoef je niet nodeloos te piekeren, maar ga je van ganser harte op in de vreugde die God ons toebedeelt (5: 19).
AMEN