De meest overtuigende boeken zijn gebaseerd op één heldere gedachte. Dat geldt ook voor Moraal van de Britse opperrabbijn Jonathan Sacks. Sacks wordt internationaal gezien als belangrijk religieus leider en heeft de nodige publicaties op zijn naam staan.
In Moraal is zijn simpele boodschap dat waar het Ik in onze huidige cultuur regeert, het Wij moet komen. We lijden in de moderne Westerse wereld collectief aan een doorgeschoten individualisme, volgens Sacks. Dat uit zich op verschillende terreinen, in de meest urgente crises van onze tijd. In de economie heerst sinds een aantal decennia de koude logica van de markt. De politiek wordt steeds meer getypeerd door polarisatie en populisme, zie het Brexit-debat in de UK en de staat van het politieke debat in de VS sinds Trump. De waarden van de liberale democratie, zorgvuldig opgebouwd in de tweede helft van de vorige eeuw, dreigen verloren te gaan. Het is mis gegaan in de jaren zestig. Aanvankelijk werd dat nog niet onderkend, maar ondertussen – na een halve eeuw – worden de langetermijngevolgen van deze sleutelperiode steeds meer zichtbaar. De huwelijksmoraal is verdwenen. Drugs en andere verslavingen houden grote delen van de bevolking in hun greep. We laten ons leiden door een grenzeloze hebzucht die de aarde en het klimaat vernielt. De Internetrevolutie heeft onze jongeren beroofd van het vermogen om in real life betekenisvolle relaties aan te gaan. Discussies worden niet meer gevoerd. De zogenaamde social media zorgen voor een vernauwde communicatie, waarin niet meer met elkaar wordt gediscussieerd, maar de een de ander bestookt met zijn eigen ongefilterde waarheid. Door de toenemende invloed van identiteitspolitieke stromingen, heerst er tegelijkertijd een hypocriete angst voor het debat op de podia die daar traditioneel voor zijn ingericht, zoals in de media en op de universiteit.
Als je het betoog van Sacks zo samenvat, wekt dat de indruk dat hier een wat narrige cultuurpessimist aan het moraliseren is geslagen. Voor een deel klopt dat. Sacks is uiterst kritisch op de uitwassen van onze ik-gerichte cultuur en slaat soms een beetje door. In de grote greep van zijn brede cultuurfilosofische beschouwingen gaat de nuance wel eens verloren.
Daar staat tegenover dat hij steunt op tal van onderzoeken en artikelen om zijn bezwaren te onderbouwen. Zijn boek is voortgekomen uit een serie radio-uitzendingen die Sacks heeft gemaakt voor de BBC waarin hij met diverse deskundigen, die voor een deel ook in dit boek terugkeren, in gesprek is gegaan. Het levert een beargumenteerd en overtuigend verhaal op, waarin de heldere kerngedachte – waar Ik heerst moet Wij komen – overeind blijft staan.
Sacks wil met zijn boek tevens een uitweg uit het moeras schetsen. De ondertitel van Moraal is niet voor niets: Waarom we haar nodig hebben en hoe we haar kunnen vinden.
In zijn visie moet er een gedeelde morele visie op het goede samenleven worden ontwikkeld, waarin mensen vanuit een sociale houding instaan voor elkaar en waarin onderling vertrouwen het bindmiddel is. Sacks legt grote nadruk op de versterking van het maatschappelijk middenveld. Niet de politiek en ook niet de economie kunnen onze problemen oplossen. Het moet uit de menselijke gemeenschapszin zelf komen. Onze natuurlijke aanleg tot samenwerking is in de huidige cultuur in de verdrukking geraakt en moet opnieuw versterkt worden. Alleen zo gaan mensen met verschillende denkbeelden, overtuigingen en politieke voorkeuren samen het ene weefsel van de maatschappij vormen.
Daarvoor is religie onontbeerlijk, niet geheel onverwacht uit de mond van een rabbijn. Want godsdienst draagt bij aan gemeenschapsvorming. Het bevordert gezagsgetrouwheid (God is watching you) en helpt om de horizon verder te leggen dan de eigen levenstijd, concludeert Sacks: “Op zijn simpelst gezegd wekt de religieuze mentaliteit op tot transcendentie. Ze verlost ons van de eenzaamheid. Ze beukt barsten in het pantser van de individualiteit en breekt ons open voor anderen en voor de wereld”(p. 319).
In dit opzicht put hij rijkelijk uit zijn eigen joodse traditie. In de joodse religie draait het immers om menselijke verantwoordelijkheid en staat het praktisch doen van het geloof hoger genoteerd dan het vroom belijden. Centrale notie is die van het verbond. In het bijbelse relatie-denken is geen ruimte voor het doorgeslagen individualisme, gaat de gemeenschap en de wederzijdse verantwoordelijkheid altijd voorop. Verbond staat tegenover contract. Verbond gaat over relaties (die wij aangaan), contracten over transacties (die ik sluit):
“De politiek is van verbond in contract vervallen. We betalen onze belastingen, de overheid verleent diensten, we kopen de deal die het voordeligst is. Dat is een uitgeklede kijk op politiek, die weliswaar een poos kan werken, maar die verdeelde samenlevingen niet bij elkaar kan houden (….) Het is mijn vaste overtuiging dat het verbondsbeginsel de kracht heeft om de wereld te veranderen. Ze ziet relaties niet in termen van belangen maar in termen van morele loyaliteit. Alles wat ze aanraakt verandert, van huwelijk tot vriendschap en van economie tot politiek. Dat doet het verbondsbeginstel door zelfgerichte individualisten te veranderen in een gemeenschap die het algemeen welzijn zoekt” (pp 352-353).
Al met al biedt Sacks wat mij betreft een behartigenswaardige boodschap. We moeten veranderen en dat kan ook, het is vaker gebeurd. Maar hoe dat precies moet gebeuren, in een tijdperk waarin de onderlinge verschillen alleen maar groter worden, blijft helaas in het vage.
Waar hij de wijsheden uit de Bijbel en de joodse traditie aanhaalt, maar ook eigen ervaringen als rabbi inbrengt, klinkt zijn betoog het meest overtuigend. Sacks is er overigens een meester in om met goed gedoseerde anekdotes zijn verhaal te kruiden. Dat maakt het allemaal vlot leesbaar. De rode draad is en blijft helder: We hebben dringend moraal nodig, om voorbij ik tot wij te komen. Maar hoe?
Jonathan Sacks, Moraal. Waarom we haar nodig hebben en hoe we haar kunnen vinden, KokBoekencentrum Utrecht 2020, 382 pag, € 27,50
No Comments