Henk Haenen, Ubuntu en Nelson Mandela

In het spoor van zijn leermeester Heinz Kimmerle heeft filosoof Henk Haenen een mooi boek geschreven over de Afrikaanse ubuntu-filosofie. Kenmerkend voor ubuntu is de beleefde verwantschap tussen de levende, de niet meer levende en de nog niet levende generaties. Het is het besef dat ieder leven samenhangt met ander leven. Waar in het Westen de individualiteit hoog wordt gehouden, geldt in sub-Sahara Afrika de gemeenschap als het belangrijkste oriëntatiepunt. Ubuntu is een manier van leven om de gemeenschap in stand te houden. Het benadrukt de onderlinge verbondenheid, ook met de de mens omringende natuur.

Wat ubuntu is en hoe het in de praktijk uitwerkt, maakt Haenen in zijn boek duidelijk aan het voorbeeld van Nelson Mandela. Mandela werd sinds zijn gedwongen gevangenschap het symbool van de strijd tegen het systeem van apartheid. Na zijn vrijlating na 26 jaar gevangenis, werd hij de eerste president van het nieuwe Zuid-Afrika. Daarnaast wist hij door zijn verzoeningspolitiek te voorkomen dat het land in een bloedige burgeroorlog terecht kwam. Persoonlijk maakte hij zich sterk voor een goede verwerking van het apartheidsverleden door het instellen van de Waarheids- en Verzoeningscommissie onder leiding van zijn goede vriend bisschop Desmond Tutu.

Een evaluatie van het werk van deze commissie belooft Haenen in een volgende studie te leveren, alsmede een bespreking van de geschiedenis van Zuid-Afrika na de afschaffing van de apartheid. Dit boek eindigt met de eerste vrije verkiezingen op 27 april 1994.
De focus van zijn boek ligt op de vraag hoe de ubuntu-filosofie het politieke denken en handelen van Mandela heeft bepaald. Zelf zegt Mandela daarover: “De spirit van ubuntu – dat diepe Afrikaanse besef dat we slechts mens zijn via de humaniteit van andere menselijke wezens – is geen plaatselijk fenomeen, maar heeft wereldwijd bijgedragen aan onze gemeenschappelijke zoektocht naar een betere wereld” (geciteerd op p. 17).

Het boek van Haenen valt in twee delen uiteen. In het eerste beschrijft hij de achtergronden van ubuntu, mede aan de hand van hedendaagse Afrikaanse filosofen zoals Mogobe Ramose. Dat gaat gepaard met een scherpe kritiek op Westers racisme en cultureel-antropologische vooroordelen. De zogenaamde verlichte denkers als Hume, Kant en Hegel hebben het eurocentrisme gevoed en nooit de waarde van de Afrikaanse (niet-westerse) cultuur erkend. Hun godsdienst en beschaving werd als primitief weggezet. Haenen schetst de eigen rijkdom van ubuntu, die zich uit in de taal en in de muziek, waar aparte hoofdstukken aan zijn gewijd, maar ook in wetgeving en rechtspraak. Door veel te praten (palaver) wordt gezocht naar gezamenlijk gedragen oplossingen bij onderlinge verschillen.

Het is deze laatste lijn die Nelson Mandela in zijn lange politiek loopbaan zich eigen heeft gemaakt. In het tweede deel van het boek wordt dat uitvoerig uit de doeken gedaan. Ubuntu als verzoeningsfilosofie komt tot uiting in de manier waarop hij zijn gevangenschap heeft ondergaan. Hij besloot zich niet te laten leiden door verbittering en haatgevoelens, maar vanuit een duidelijke focus op zijn politieke doel: vrijheid, de strijd aan te gaan. Tegelijk had Mandela het vermogen om op het persoonlijke vlak met zijn bewakers een relatie aan te gaan die gekenmerkt werd door gelijkwaardigheid. Toen in de laatste jaren van zijn gevangenschap er ontmoetingen plaatsvonden met de blanke machthebbers, verraste hij hen door niet alleen hun taal te spreken – die hij van één van zijn bewakers had geleerd – maar ook door begrip te hebben voor hún vrijheidsgeschiedenis. De Boeren hadden zich immers ooit met veel offers ontworsteld aan de onderdrukking van de Britten.

Deze aandacht voor de sentimenten in het andere kamp was niet geveinsd. Haenen laat zien hoe deze houding een typisch product is van de ubuntu-filosofie, waardoor Mandela zich liet leiden. Daarnaast was voor zijn stijl van politiek bedrijven belangrijk om persoonlijke ontmoetingen te arrangeren en om met de nodige humor te opereren. Van beide geeft Haenen diverse voorbeelden.

De wijsheid om je in te leven in de ander, is vanzelfsprekend gemeengoed in het Afrikaanse denken, is de stelling van Haenen’s boek, en Mandela is het vleesgeworden voorbeeld daarvan. “Zijn erfenis is echter naast een geschenk vooral een opdracht om de democratische uitgangspunten (…) in Zuid-Afrika, op het Afrikaanse continent en daarbuiten praktisch door te vertalen en naar ubuntu-wijze te concretiseren” (p. 64).

Een mooi en inspirerend boek over een levenshouding waar de hele wereld van op zou knappen.

Henk Haenen, Ubuntu en Nelson Mandela. Afrikaanse filosofie van verzoening, Damon Budel 2016, 296 pag., isbn 9789460362248, € 34,90