Gemakzuchtig en vrijblijvend

Volgende week, bij de herdenking van de Kristallnacht, zal de Protestantse Kerk in Nederland een schuldbelijdenis uitspreken voor haar nalatigheid tegenover de Joden in de Tweede Wereldoorlog. Ruben Vis van het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap is blij met dit gebaar. Als je dat leest, denk je al snel: goed dat onze kerk dat doet.
Toch heb ik mijn bedenkingen.

Ondanks de goede bedoelingen, komt deze schuldbelijdenis niet alleen rijkelijk laat, het is vooral te gemakzuchtig en te vrijblijvend.
Gemakzuchtig, omdat het altijd makkelijk is achteraf te oordelen. Het beeld van de protestantse kerk in de oorlogsjaren is nogal genuanceerd. De huidige PKN is ontstaan uit drie stromingen. De gereformeerde synode verbood haar leden al in de jaren 30 het lidmaatschap van de NSB en weerde hen van het avondmaal. De hervormde kerk ging niet zo ver. Voor de luthersen, de derde stroming lag het nog gevoeliger, vanwege hun sterke oriëntatie op Duitsland.

In de oorlogsjaren zelf is door de kerken via kanselboodschappen stelling genomen. Niet krachtig genoeg? Teveel op eigen belang gericht en te weinig uitgesproken tegen de Jodenvervolging? Wellicht. Maar in veel eenvoudige protestantse gezinnen werden joodse onderduikers met gevaar voor eigen leven verborgen gehouden. Ligt de schuld van de nalatigheid dan bij de kerkleiding, bij de kerk als instituut? Het zal best wel, de vraag is of dat dusdanig verwijtbaar is dat we daar nu schuld over moeten belijden. Maar, als het de Joodse gemeenschap goed doet, waarom zouden we het dan laten?

Daar zit precies mijn tweede bezwaar. Schuld belijden is altijd één kant van de medaille. Oprecht berouw gaat gepaard met de vaste wil om je leven te beteren en concrete actie om daar gevolg aan te geven. Anders blijft het een vrijblijvend en loos gebaar.

Historische vergelijkingen gaan altijd mank. Maar toch. Als reactie op de Kristallnacht, verdubbelde de Nederlandse overheid de grenswacht, beducht voor een verdere instroom van Joodse vluchtelingen uit Nazi-Duitsland.
Vandaag gebeurt hetzelfde aan de randen van ons Europese continent. Op Lesbos worden vluchtelingen onder minder dan erbarmelijke omstandigheden ondergebracht. Met actieve medewerking van Europese grenswachten worden vluchtelingen op zee terug gejaagd of bewust aan hun noodlot overgelaten.

Nu is het zo dat gelukkig allerlei individuele kerkmensen daartegen protesteren, net als heel veel anderen. Ook luiden kerken noodklokken, bieden ze petities aan, laten ze hun stem horen. Maar tot nu toe lukt het ons niet om de Nederlandse regering te bewegen 500 kwetsbare kinderen op te vangen, laat staan om mee te werken aan een ontmanteling van kamp Moria en het vormgeven van een humaan en rechtvaardig asielbeleid in Europa. We overtreden onze eigen wetten en laten het, met steun van christelijke politici in de coalitie, gebeuren.

Hoe zullen latere generaties over ons oordelen?

Schuld belijden kan een zeer krachtig instrument zijn. We doen het in de kerk iedere zondag. Maar als het daarbij blijft en het niet leidt tot een verandering in gedrag, stemgedrag, spreken en doen, dan wordt het een machteloos en hol gebaar.

De kerkelijke schuldbelijdenis op de herdenking van Kristallnacht is pas geloofwaardig, als de kerk nog krachtiger dan nu gebeurt, opkomt voor recht en gerechtigheid in de wereld van vandaag. Misschien is het beter om onze energie daarin te steken.