Sinds kort is theoloog Erik Borgman met pensioen. Tijd voor andere dingen, zou je denken, maar nu ligt er alweer een boek van zijn hand, Meer dan het leven. Het bevat een twintigtal teksten, voornamelijk overwegingen die hij de afgelopen jaren op verschillende plaatsen heeft gehouden. Borgman heeft ze gegroepeerd in vijf delen die een soort spirituele route markeren: uitweg, stilstaan, hunkering, indalen, aankomen.
In zijn voorwoord schrijft hij hoe hij de laatste jaren steeds meer een contemplatieve vorm van leven en theologiseren heeft ontwikkeld. Tegenover het activisme van zijn jonge jaren, benadrukt Borgman nu dat we opnieuw moeten “oefenen om niet alleen ons persoonlijk leven, maar de hele wereld en de hele geschiedenis in het licht van Gods aanwezigheid (…) en in het perspectief van de nabijheid van Gods rijk” te plaatsen (p.10).
Alles begint voor hem met de overweldigende ervaring van Gods genade, die al in de werkelijkheid van het geleefde leven aanwezig is. Dat is een waarheid die we nodig hebben en die steeds weer tegenover alle relativerende tendensen van de huidige cultuur geponeerd moet worden. Het ‘seculiere experiment’ is mislukt. Het heersende idee dat wij zelf onze werkelijkheid maken en dat we het geluk in eigen hand hebben, leidt steeds weer schipbreuk op de realiteit, analyseert Borgman. Voor de secularisatie is niets heilig: “Alles moet wijken voor de overtuiging zelf het centrum van de wereld te zijn en met alles en iedereen te kunnen doen wat naar de heersende opvatting het beste uitkomt” (p. 41). Daartegenover houdt hij vast aan God als ‘oorsprong, dragende grond en doel van alles wat bestaat’ en roept hij op ons ‘vertrouwensvol te openen voor wat zich aandient en daarop in te gaan’.
In verschillende bijdragen komt een vergelijkbare omkering van denken terug.
Zo zet Borgman kritische kanttekeningen bij de metafoor van het kathedraaldenken van de cultuurfilosoof Roman Krznaric in diens De goede voorouder. Krznaric pleit voor een visie op de lange termijn door rekening te houden met toekomstige generaties maar dat blijven ‘koude’ beleidsdoelen, volgens Borgman. Hij vindt meer inspiratie in de visie van paus Franciscus’ encycliek Laudato Si, waarin de hele schepping wordt beschouwd als uitdrukking van Gods goedheid, een ‘veelstemmig loflied op Gods mateloze vrijgevigheid’.
Als het gaat om het vraagstuk van oorlog en vrede, pleit Borgman ervoor niet te snel onze toevlucht te nemen tot allerhande activisme. “Inzet voor vrede blijft alleen levend als zij steeds opnieuw geboren wordt uit stilte en meditatie, inkeer en gebed. Uit het cultiveren van aandacht voor het geweld, de pijn en de verschrikkingen van de oorlog. Uit het verlangen om het niet gehoorde, niet geziene en niet vertelde verhalen te kennen” (p. 84).
In één van zijn overwegingen verbindt hij dat met de ‘schat in de akker’ uit één van de parabels van Jezus. Het koninkrijk van de hemel laat zich vergelijken met een schat in de akker, die door een man wordt gevonden die deze opnieuw begraaft. Vervolgens verkoopt hij heel zijn bezit om die akker te kopen (Mat. 13: 44). Het wonderlijke is dat hij niet de schat meeneemt, maar de akker mét de verborgen schat bewaart. Volgens Borgman is dat een metafoor voor het goede leven dat verborgen is in onze werkelijkheid, vermengd met ‘de modder van het leven’. In de ‘modderige’ realiteit ligt nog een overschot aan mogelijkheden verborgen. “Onze gelovige taak is niet alleen om dat te zien, maar evenzeer om dat te laten zien. Gelovigen zouden er goed in moeten zijn zich aantoonbaar niet neer te leggen bij het vermeend onvermijdelijk, zo zichtbaar makend dat zij blijven vasthouden aan datgene waarvan iedereen zegt dat het onmogelijk is” (p. 131).
In het korte bestek van een overweging weet Borgman meermalen een verrassend perspectief te bieden, gebruikmakend van verschillende bronnen. Verwacht geen diepgravende exegese, zijn stijl heeft eerder een associatief karakter. Verschillende teksten uit de Bijbel worden soms in een en dezelfde overweging aangehaald, waardoor sommige bijdragen een beetje focus missen.
De ordening in vijf delen draagt niet wezenlijk bij tot beter verstaan. Het lijkt op een poging achteraf om systematiek te brengen waar dat niet per se nodig is, want ieder hoofdstuk staat stevig op eigen benen. In cursief afgedrukte inleidingen bij de hoofdstukken wordt context gegeven hoewel niet altijd even overtuigend. Zo verwoordt hij zijn verbijstering bij de gebeurtenissen van 7 oktober 2023 (de aanval van Hamas en de daarop volgende oorlog), maar het verband met de daaropvolgende overweging ontgaat mij.
Borgman hoopt dat zijn pensionering hem meer tijd geeft voor contemplatie. Dat is hem gegund, maar het valt evenzeer te hopen dat hij nog niet is uitgeschreven. Misschien dat hij zijn energie kan richten op de completering van zijn dogmatisch project, waarvan het eerste deel alweer vijf jaar geleden verscheen…? We zullen zien.
Erik Borgman, Meer dan het leven. Tegen moedeloosheid, KokBoekencentrum Utrecht z.j., 237 pag., €22,50
No Comments