Heiko (K.H.) Miskotte (1894 – 1976) is één van de meest markante Nederlandse theologen uit de vorige eeuw. Ver voordat dat populair werd, vroeg hij aandacht voor de joodse wortels van het christelijk geloof. Hij was degene die het gedachtegoed van Karl Barth, internationaal één van de meest markante theologen uit de 20e eeuw, in ons land propageerde. Hij was kerkelijk hoogleraar maar vooral predikant en Bijbelgeleerde.
Zes jaar na zijn dood begon men met de uitgave van zijn Verzameld Werk. Een langlopend project, want nu is daar deel 15 van verschenen, gewijd aan het werk uit de oorlogsjaren. In die tijd was Miskotte hervormd predikant in Amsterdam-Zuid, met een speciale opdracht voor het werk onder ‘intellectuelen en van de kerk vervreemden’.
Hij hield midden in de oorlog drukbezochte Bijbelcursussen. Die over het boek Openbaring verscheen na de oorlog in boekvorm onder de titel Hoofdsom der historie. In dit deel van het VW neemt het ruim de helft van de meer dan 800 pagina’s in beslag. Daarnaast vinden we o.a. niet eerder gepubliceerde lezingenseries over de Psalmen, over de profeet Elia (uit het eerste boek Koningen) en over het evangelie van Marcus. Deze zijn samengesteld uit de notities die van Miskotte bewaard zijn gebleven en uit verslagen die door enthousiaste bezoekers zijn opgesteld.
In de mooie biografie van Herman de Liagre Böhl uit 2016, wordt vermeld dat de lezingen van Miskotte aanvankelijk 400 bezoekers naar de kerk trokken, maar dat dit aantal zich ras uitbreidde naar wel 800. Midden in de oorlog was er ook niet zoveel ander vertier en dan had het wellicht iets aantrekkelijk om op winteravonden in een goed verwarmde kerk te vertoeven. Maar het zal ook zeker om de inhoud en om de uitstraling van Miskotte zijn geweest. Hij had de gave van het woord, schuwde de tale Kanaäns en enige kanselretoriek niet. Hij hield zijn cursussen overigens staande op de preekstoel, in een liturgische setting. De avonden werden geopend en afgesloten met enkele liederen onder orgelbegeleiding.
Nu, tachtig jaar nadien, doet deze setting en het taalgebruik gedateerd aan. Je verbaast je over de wijdlopigheid die Miskotte zich permitteert en die zijn publiek kennelijk slikte. Daar kom je vandaag in kerkelijk cursuswerk niet meer mee weg.
Wat de inhoud betreft, valt (bij selectieve lezing) de diepgravende manier op waarmee Miskotte de bijbels theologische lijnen weet te schetsen. Dat maakt dat zijn exegese nog steeds verrijkende inzichten biedt. Wie zich de moeite getroost, kan hier en daar soms pakkende formuleringen en bondige inzichten vinden:
“Wie van goddelijke vergelding, toorn, wraak helemaal niet weten wil, die kan ook nooit iets verstaan van het wonder van de goddelijke vergeving, die moet het hele evangelie afplatten en banaliseren tot een spel met woorden, stemmingen en gevoelens, zonder leed, zonder angst, zonder de dieptedimensie van de ernst van de eeuwigheid” (p. 294).
“Geloof is geen ervaring, het gaat de ervaring te boven. Nog meer, het gaat, als het erop aankomt, dwars tegen alle ervaring in” (p. 440).
“Want het heidense, mijn vrienden, is een gegéven, maar de humaniteit, dat is … een gebód! Daarom is humanisme niet te funderen in de laatste mogelijkheden van onze ervaring, maar moet komen van elders, moet komen door het medium van de geschiedenis, van het Woord” (p. 775).
Dit laatste citaat komt uit één van de drie lezingen, de spreektoon is goed herkenbaar, die Miskotte kort na de oorlog hield en waarin hij de ‘balans van de oorlog’ opmaakte.
De dreiging die in de oorlogsjaren heerste, is voelbaar in de hier verzamelde lezingen en heeft Miskotte zelf ook diep beleefd. Hij had voor de oorlog al zijn kritiek op de nazi-ideologie geuit en was beducht op de reactie van de Duitse bezetters. Maar die lieten hem ongemoeid. De kritiek, voor de goede verstaander in zijn lezingen zeker aanwezig, was kennelijk zodanig verdund dat de nazi’s van deze brave theoloog niet zoveel te duchten hadden. Miskotte was geen verzetsheld maar hield, zoals de meeste Nederlanders, in angst en beven zijn hoofd boven water. Dat hij daar zelf achteraf mee worstelde, bewijzen de opmerkingen die hij na de oorlog in de drukversie van Hoofdsom der historie toevoegde (zie bv. p. 404 en p. 413, ook op p. 507) waardoor het allemaal net iets heroïscher leek.
Het is moeilijk om zoveel jaar na dato nog de indruk na te voelen die deze lezingen op de bezoekers hebben gemaakt. Je kunt je voorstellen dat velen zich lieten inspireren door de bemoediging die er van uitging en door de kritische ondertoon, van het verzet van de Bijbelse religie tegen ongeloof en heidendom, die Miskotte uitvoerig toelichtte. In de vervolgde kerk van Openbaring kon men gemakkelijk de eigen vervolging en onderdrukking spiegelen: “Het oppergenie van de Boze, o nee, dat is nog niet tot rust gebracht, dat gaat nog rond als een briesende leeuw op de aarde, zoekend wie hij zou kunnen verslinden, maar de heilsgeschiedenis, daar kan hij niet meer aan veranderen” (pp. 555-556), gedateerd op 15 maart 1944.
Het is spijtig dat de bezorging van het Verzameld Werk zo’n lange geschiedenis is geworden en dat het daardoor zo lang heeft geduurd deze teksten weer voor een groot publiek beschikbaar zijn. Maar dat laatste is meteen de winst, dat deze rijke teksten, ook zoveel jaar later en in een totaal veranderde (theologische) wereld weer inspiratiebron voor bijbels geloof en gelovig verzet tegen elke vorm van demonie en onderdrukking kunnen worden. Dat maakt deze uitgave, afgezien van de historische betekenis, ook voor nu waardevol.
Dr. K.H. Miskotte, Hoofdsom der historie en andere teksten uit de oorlogsjaren, Verzameld Werk 15, Kok Boekencentrum Uitgevers Utrecht 2022, 821 pag., €49.99
No Comments