Ruim 100 jaar geleden verscheen er een studie van een bijbelgeleerde die had uitgezocht dat van het verhaal dat we vandaag hebben gelezen, over het oordeel van Salomo, tenminste 22 varianten bestaan die je in alle culturen uit de oudheid terugvindt, tot in India aan toe (H. Gressmann, Die älteste Geschichtsschreibung und Prophetie Israëls, Göttingen 1921).
In menig naslagwerk of bijbelcommentaar wordt dat dus als feit vermeld, heb ik gemerkt. In de wetenschap praten we elkaar ook vaak maar na.
Ik heb het zelf niet uitgezocht, maar ik geloof het graag.
Het verhaal dat de wijsheid van de koning moet bewijzen is zo’n typisch volksverhaal, een sterk verhaal, dat je dan in verschillende varianten terugvindt, maar in de kern hetzelfde is. Dat doet dus niets af aan Salomo’s wijsheid, die kennelijk legendarisch was. Maar het is meer zo, dat de bijbelschrijvers een algemeen bekend verhaal gebruiken om die wijsheid te demonstreren. Het is opvallend dat ze nauwelijks de moeite doen om dat te verhullen. In dit gedeelte gaat het steeds over ‘de koning’, de naam van Salomo wordt niet genoemd.
Als je dat weet, haalt dat dan de sjeu er niet een beetje af?
Ik zou zeggen van niet. Het verhaal zelf blijft staan, is en blijft een klassieker.
Het is zelfs zo, dat als je wat dieper het verhaal induikt, je ontdekt dat de bijbelschrijvers er een eigen, typerende, draai aan weten te geven. Ook al wordt het verhaal vaker verteld, de manier waarop het hier vorm krijgt, maakt dat het ons vandaag ook iets te zeggen heeft.
Het is natuurlijk een verhaal uit andere tijden.
Stel dat er vandaag onzekerheid zou zijn over het moederschap, ja, dan hebben wij daar andere middelen voor om dat uit te maken. Je stuurt een bericht naar DNA onbekend, en Marlijn Weerdenburg en haar opnameteam komt langs en dan geeft zij het jou wel op een briefje…
Dat hadden ze toen niet.
De koning, laten we hem voor het gemak toch maar Salomo noemen, heeft andere methoden nodig. Hij kan de vrouwen onder ede laten horen, maar dat gebeurt niet. Hij kan het lot werpen, gebeurt ook wel in andere verhalen, maar hier ook niet. Hij vaart op het kompas van zijn wijsheid. Is dat het? Is de koning zo wijs, dat hij de psychologie van moeder de vrouw doorgrondt? Dan moet je wel heel wijs zijn…
Als kind vond ik het een fascinerend verhaal, zoals je als kind al die verhalen opzuigt.
Maar toen had je geen enkel oog voor kanten van het verhaal die je nu pas opvallen.
Zoals de tragiek die ook in dit verhaal speelt.
– Wat weet ik ervan, niet alleen om een kind te baren, maar sterker nog: om een kind te moeten verliezen…? Want dat is toch de aanleiding voor alles.
– En dan, omdat de moeder er op is gaan liggen? Heb je dat ooit gehoord?
Is dat niet verdacht, is er niet meer aan de hand? Het klinkt een beetje als het excuus dat wordt gebruikt als er sprake is van kindermishandeling. Het ging per ongeluk…?
– De beide vrouwen worden ‘hoeren’ genoemd, ook zoiets, is dat belangrijk? Het verklaart waarom er geen vaders in het verhaal zijn. Maar nu vraag je je af: zijn die kinderen eigenlijk wel gewild geweest, of waren het om het zo maar te zeggen ‘bedrijfsongevallen’?
– Wat heeft dat kind dat gespaard is, er aan over gehouden? Hij moet zonder vader opgroeien, dat is al één ding, en zijn moeder is een hoer. Toe maar. En dan nog dit: als hij later hoort hoe weinig het had gescheeld of hij was er niet meer geweest, wat doet dat met je?
Je kunt nog meer vragen stellen.
– Heeft Salomo een bijzondere belangstelling voor dit geval, dit betwiste kind van een hoer?
Salomo is zelf, zoon van David, maar zijn moeder is Batseba. De vrouw die David op een oneerlijke manier heeft gekregen, u kent het verhaal. Het kind dat uit die affaire is geboren, moest als straf sterven; daarna wordt Salomo geboren, een soort goedmakertje? Speelt dat mee bij Salomo, gevoelens voor een dode broer die hij nooit heeft gekend, of voor een moeder in een dubieuze relatie. Of zoek ik er nu veel te veel achter?
Hoe het allemaal ook zij, deze ‘hoeren’ vragen en krijgen belet bij de koning om hun zaak te bepleiten. Zoals koningen eeuwenlang, tot in de middeleeuwen, hun rol hadden in de rechtspraak. Hiervoor is verteld dat Salomo God vraagt om ‘een opmerkzame geest (…) om onderscheid te kunnen maken tussen goed en kwaad’ (vs. 9). Hier kan hij het meteen waarmaken.
Hij velt zijn salomonsoordeel door te dreigen met het scherpe zwaard van de onderscheiding. En daardoor komt de waarheid aan het licht. Wat een wijze koning!, is de voor de hand liggende conclusie. We lezen dan ook:
Het volk kreeg groot ontzag voor hem, ‘want ze begrepen dat hij het recht handhaafde met goddelijke wijsheid’.
En toch.
Als je het nog eens opnieuw, zo onbevangen mogelijk, probeert te horen, dit verhaal, zou je dan niet kunnen zeggen, dat het niet zozeer om de wijsheid van de koning gaat, maar meer om de reactie van die ene vrouw, van de echte moeder?
Als het zwaard dreigt, smeekt zij de koning om het kind in leven te laten, om het desnoods aan die andere vrouw te geven, als het maar mag blijven leven.
De ene vrouw is gefixeerd op het kind als haar bezit. Mijn kind. Nu ze het ongelukkigerwijs heeft verloren, neemt ze het andere kind, want zij moet een kind hébben. Het kind is van mij.
De andere is gericht op het kind, niet op haar zelf. Ze is bereid om van zichzelf af te zien, om zichzelf weg te cijferen, ook al staat ze in haar recht, ook al is het 100% zeker haar kind. Ze is bereid om het aan die ander te geven, als het kind maar blijft leven, als het kind maar een toekomst heeft.
De één houdt vast aan haar eigen belang; het kind is het middel om dat eigen belang te dienen, speelbal van haar verlangens. De ander is bereid om in het belang van het kínd te denken en te pleiten. Voor haar is het kind geen middel, maar een doel in zichzelf. Ze is niet op haar zelf, maar op het kind gericht. Dat is het grote verschil.
Als het kind maar blijft leven.
‘Ze kon de gedachte dat het kind iets zou overkomen niet verdragen’, staat er in onze vertaling. Dat kan iedere ouder herkennen, toch?
In het Hebreeuws staat er een woord dat terugverwijst naar haar íngewand’ of zelfs ‘baarmoeder’; hetzelfde woord dat gebruikt wordt in het evangelie: met ontferming bewogen, tot in je ingewanden beroerd. Zo diep wortelt de moederliefde…
De echte moeder laat zich kennen, omdat ze reageert vanuit barmhartigheid, om dat mooie, bijbelse woord te gebruiken.
Dat maakt haar de heldin van het verhaal, als je het zo wilt zeggen.
Een voorbeeld dat inspireert.
Want het vermogen om je door barmhartigheid te laten raken, maakt ons menselijk en verbindt ons met andere mensen, ook met deze naamloze vrouw uit een oneindig ver verleden. Die afstand valt dan helemaal weg, omdat het zo herkenbaar is, en zo weldadig.
Barmhartigheid. Ontferming. Mededogen. Empathie.
Het vermogen om geraakt te worden. De durf om je te laten raken.
Dat zijn allemaal woorden die hier passen.
En dan hoeft het volgens mij niet zo moeilijk te zijn om de verbinding naar vandaag te maken. Want dit zijn kwaliteiten die ieder mens in zich heeft, maar die je soms in jezelf moet opgraven. Je kunt het ook verliezen, als je een muur om je heen optrekt. Als mensen verharden. Als harten koud worden. Als je je eigen belang voorop stelt en je eigen belangen leidend laat zijn, zoals die ene vrouw in het verhaal. En ook dat zal een achtergrond hebben, maar toch.
Ik denk maar zo dat dit verhaal, als je er wat dieper induikt, van alles op kan roepen. Ook pijnlijke herinneringen, over je eigen jeugd, over wat je van je ouders hebt meegekregen, of juist van ze hebt gemist. Ik ontmoet soms mensen die van hún moeder of vader hebben gehoord: je was eigenlijk niet gewenst… Er zijn mensen die een leven lang gebukt gaan onder een gebrek aan ervaren liefde. Die niet die empathie hebben ondervonden, of veel te weinig, of alleen maar onder voorwaarden. Als jij eerst zus of zo, dan…
Dit is een oud verhaal. Zoals gezegd op vele plaatsen in verschillende versies bewaard. Misschien ook wel omdat het om familierelaties gaat, die door alle eeuwen heen en overal, zo wezenlijk zijn voor hoe wij mensen leven en samenleven.
Een laatste opmerking.
De slotzin verraadt met welk oogmerk dit verhaal wordt verteld. Om duidelijk te maken dat Salomo met ‘goddelijke wijsheid het recht handhaaft’.
Wat hier gebeurt heeft met God te maken, met de goddelijke wijsheid.
Want die laat zich leiden door barmhartigheid en mededogen, liefde en genade om maar weer bijbelse woorden te gebruiken.
Zo is onze God.
En zo regeert een koning naar zijn hart.
En dat zou leidend moeten zijn voor ons, in alle relaties waaruit het menselijke leven bestaat.
Is de hartslag van het leven
niet de liefde van de Heer?
Liefde draagt ons meer en meer.
(…)Alle dingen hebben tijd,
maar Gods liefde eeuwigheid.
No Comments