De Franse denker Jacques Ellul (1912 – 1994) heeft over verschillende thema’s zijn licht laten schijnen, maar het meest bekend is hij geworden door zijn bespiegelingen over de techniek. In de jaren vijftig publiceerde hij zijn eerste studie op dat gebied, waarna er enkele volgden die allemaal kritisch getoonzet waren.
Verschillende invloeden hebben zijn leven en daarmee zijn denken bepaald. Vanwege zijn jeugd in armoedige omstandigheden, verdiepte hij zich uitgebreid in het marxisme. Ellul sympathiseerde met het communisme, maar werd nooit een partijganger. Dat lag ook niet in zijn aard, want hij was erg gesteld op zijn vrijheid en zijn onafhankelijkheid, ook als denker. In zijn studietijd bekeerde hij zich tot het christendom. Hij werd een actief lid van de Franse protestantse kerk, de kerk waarin hij zich met zijn kenmerkende vrijheidsdrang kon ontplooien. Hij bleef zijn leven lang een kritisch christen, ook en niet in de laatste plaats ten opzichte van het instituut van de kerk. In verschillende theologische studies werkte hij dat uit, waaronder het ook in Nederland vertaalde Subversief christendom, met uiterst kritische opstellen ten opzichte van een kerk die haar maatschappelijke en sociale roeping verzuimt.
Zoals gezegd hebben zijn kritische beschouwingen over de techniek de meeste invloed gehad. Uitgangspunt daarbij is dat de techniek de samenleving heeft veranderd. Niet zozeer door allerlei, op zichzelf welkome ontwikkelingen die het dagelijks leven hebben veraangenaamd, maar doordat haast ongemerkt technische benadering of het technisch denken bezit van de moderne mens heeft genomen. Wat bedoelt Ellul daarmee?
De techniek gaat de mens overheersen als de alledaagse problemen op een ‘technische’ manier worden benaderd. De techniek is oplossingsgericht en gaat er van uit dat voor elk probleem de ene goede oplossing bestaat, waarnaar dan ook gezocht dient te worden. De techniek brengt daarnaast met zich mee de gedachte dat veranderingsprocessen beheersbaar en bestuurbaar zijn volgens hetzelfde idee: in de richting van de ene juiste solutie. Maar heel veel zaken in het leven en samenleven van mensen laten zich niet zo makkelijk en eenduidig oplossen. Het leven is gecompliceerder dan de technische benadering doet vermoeden.
Een ander aspect van de technocratie is dat in de moderne maatschappij het ‘geloof’ in de techniek is ontstaan. Een tamelijk onschuldig voorbeeld is de ‘wetenschapper’ in de karakteristieke witte jas die in de reclame een wasmiddel aanprijst dat ‘wetenschappelijk getest’ is. Reclame werkt op het onbewuste in. Onbewust zijn we geneigd een wetenschapper eerder te geloven dan een willekeurig ander iemand. Een al wat kwalijker voorbeeld van het geloof in de wetenschap is de opmerking in discussie over bijvoorbeeld schadelijke effecten voor het milieu dat ‘de wetenschap er wel een oplossing voor zal vinden’. De wetenschap als geanonimiseerde macht waaraan we ons in goed vertrouwen aan overgeven.
De techniek heeft de neiging zichzelf uit te breiden en steeds meer levensterreinen onder het beslag van haar systeem te brengen. De techniek heeft een eigen logica, ijzeren wetten die gelden los van persoonlijke verantwoordelijkheid. Als er ergens iets technisch mis gaat, is ‘niemand’ verantwoordelijk. Dé techniek laat ons dan in de steek, zoals hét verkeer elk weekend slachtoffers eist. Wie of wat is die techniek dan en waar woont het verkeer? Volgens Ellul wordt zo de moraal uit de techniek gebannen. De vraag naar het ‘goede leven’ verdwijnt achter de eisen die de technocratie ‘nu eenmaal’ stelt en waar eigenlijk geen echte discussie meer over te voeren valt. De mens en de moraal wordt vermalen in en door het systeem.
In dit verband gebruikt hij de term ‘vervreemding’, een typisch begrip uit het marxistisch woordenboek. Bij Marx is het de arbeider die van zijn arbeid is vervreemd. Er is nauwelijks geen relatie meer tussen het werk wat hij doet en het product dat hij daarbij voortbrengt. De ambachtelijkheid die vroeger nodig was om een voorwerp te maken of een werk uit te voeren, is door de moderne techniek en de automatisering overbodig geworden. 
Iedereen kan immers de knoppen bedienen van de machines die ditzelfde werk nu produceren.
In de Franse filosofie na de Tweede Wereldoorlog werd het begrip ‘vervreemding’ belangrijk, maar kreeg het steeds meer de betekenis van de mens die van zichzelf vervreemd is geraakt, gedesoriënteerd, geworpen in het bestaan waar hij niet om had gevraagd en dat, zeker in het licht van de recente gebeurtenissen in twee wereldoorlogen, als absurd gekwalificeerd moet worden.
De vervreemding analyseerde Ellul ook nog op een heel ander terrein, namelijk dat van de godsdienst. Volgens hem was de kerk vervreemd geraakt van haar oorsprong, de boodschap van Jezus zelf. Onder haar invloed is er een maatschappij ontstaan die diametraal tegenover de boodschap van de Bijbel is komen te staan. Ellul spreekt dan ook van de verwording (subversie) van de kerk. Voor hem staan de geboden die God aan de mens geeft centraal. Ze betekenen de vrijheid van de mens, die door God in verantwoordelijkheid en in vrijheid wordt gesteld. De geboden zijn dus geen beperkingen, zoals ze vaak worden opgevat, maar symbolen van de menselijke vrijheid. Als de mens zich aan Gods geboden houdt, dat betekent ze in praktijk brengt, dan is de vrijheid gewaarborgd. Ongehoorzaamheid leidt tot onvrijheid, en dat is wat we in de geschiedenis van kerk en christendom volgens Ellul kunnen waarnemen.
Ondanks zijn soms sombere bespiegelingen beschouwt hij zichzelf niet als pessimist. Vanwege zijn geloof hield hij vast aan een christelijk realisme, waarmee hij bedoelde dat we zeker kunnen zijn dat het koninkrijk van God zal komen. Het is dus zinvol om je daarvoor in te zetten en te blijven zoeken naar wegen om het menselijk bestaan in die richting om te buigen.
Geraadpleegde literatuur:
Maurice Weyembergh, Jacques Ellul, in: Hans Achterhuis e.a. (red.), Denkers en Religie, Diemen 2010, pp. 405 – 414.
Jacques Ellul, Subversief christendom, Kampen 1987.
No Comments