Wie ooit een pagina Kierkegaard leest, legt het daarna zuchtend terzijde of is er voor een leven lang verslingerd aan geraakt.
Andries Visser behoort tot de laatste categorie. Er gaat geen dag voorbij of hij leest, vertaalt of bespreekt het werk van de wonderlijke 19e-eeuwse filosoof uit Kopenhagen. En dat al meer dan veertig jaar lang. Samen met zijn levenspartner-in-crime Lineke Buijs leerde hij zelfs Deens om de meester in zijn eigen taal te kunnen lezen. Inmiddels hebben ze beiden de nodige Kierkegaard-vertalingen op hun naam staan.
Na De mens is geest. Kierkegaards humanisme uit 2019, heeft Visser nu Drijfveren geschreven, een tweede boek waarin belangrijke thema’s uit het oeuvre van Kierkegaard door hem worden ingeleid en samengevat.
Angst, liefde, vertwijfeling en geloof. Het zijn grote woorden die als thema’s door de verschillende geschriften van Kierkegaard lopen en door Visser uitgebreid worden toegelicht.
Nu is het een uitdaging op zich om systematiek aan te brengen in een denken dat daar juist wars van is. Een van de kenmerken van Kierkegaard’s filosofie is dat hij zich daarin sterk afzet tegen de filosofische systeembouwers van zijn tijd. Het leven is niet in denkbeelden te vangen, maar moet door ieder mens op een eigen manier geleefd worden, is zijn overtuiging. Waarheid is alleen van belang als het waarheid voor mij is.
Daarnaast bestaat zijn oeuvre uit een bonte verzameling van geschriften: filosofische werken maar ook opbouwende toespraken (preken) en een gigantische hoeveelheid aan dagboekaantekeningen, waarvan de ordening op zichzelf al voor onoplosbare raadsels zorgt. Zie dat maar eens overzichtelijk in kaart te brengen. De derde complicerende factor is dat een groot deel van zijn filosofische werken onder pseudoniem is verschenen. Een bewust door Kierkegaard gehanteerde methode om verschillende stemmen aan het woord te laten. Onduidelijk blijft in hoeverre het hier om zijn eigen ideeën gaat. Een onduidelijkheid die hij zelf graag in stand hield.
Al met al maakt het hachelijk om het over ‘het’ denken van Kierkegaard te hebben of over ‘zijn’ drijfveren.
“Als je Kant niet begrijpt, is het jouw schuld. Als je Kierkegaard niet begrijpt, is het misschien zijn schuld. Haal eruit wat je aanspreekt en vergeet de rest”, liet Kierkegaard-biograaf Joakim Garff en eminent kenner van zijn werk zich eens ontvallen. Het heeft mij altijd een prima uitgangspunt geleken om Kierkegaard te lezen, die het als zijn roeping zag om de zaken ingewikkelder te maken.
De leestip van Garff geldt wat mij betreft ook voor het mooie boek van Visser. Zelf schrijft hij, naar aanleiding van de ‘goede lezer’, waar Kierkegaard het oog op heeft, in zijn inleiding: “Een goede lezer is niet iemand die klakkeloos napraat wat Kierkegaard zegt, veel eerder gaat hij voor zichzelf na of hij met wat hij leest uit de voeten kan” (p. 13).
Andries Visser biedt in Drijfveren een goede gids om de lezer zelf op het spoor van de ideeën van Kierkegaard te brengen. In vier overzichtelijke hoofstukken gaat hij de kernwoorden angst, liefde, vertwijfeling en geloof na. Over de eerste drie schreef Kierkegaard (deels onder pseudoniem) een monografie, respectievelijk Het begrip angst, Wat de liefde doet en Vrees en beven, maar ook in andere werken uit zijn omvangrijke productie spelen deze thema’s een rol. Visser vat samen wat Kierkegaard daarover schreef, laat de magister zelf aan het woord, en geeft soms eigentijdse voorbeelden als uitleg. Of dat laatste altijd zo geslaagd is, is de vraag. Want wie Kierkegaard gaat verklaren, geeft meestal vooral zijn eigen opvattingen weer.
Wat het vierde kenwoord ‘geloof’ betreft, zou je kunnen zeggen dat dit dé drijfveer voor het hele oeuvre van Kierkegaard is geweest. Dat laat hij tenminste zelf doorschemeren tegen het einde van zijn leven. Maar ook hierover zijn de diverse Kierkegaard-interpreten het niet eens. Niet zo vreemd, want Kierkegaard op zijn eigen woord geloven, is niet altijd de beste manier om achter zijn bedoelingen te komen.
In dit vierde deel voel je het sterkst de hartstocht die er van het denken van Kierkegaard uitgaat. Op het laatst van zijn leven raakte hij verwikkeld in een felle strijd tegen de gevestigde kerkelijkheid van zijn tijd. Het heeft zijn vroegtijdige dood op 42-jarige leeftijd bespoedigd. Hij stierf als de martelaar waarvoor hij zichzelf steeds meer ging houden. De geloofwaardigheid van de christelijke boodschap was voor hem in het geding. “De waarheid in de zin waarin Christus de waarheid is, is niet een aantal stellingen, niet een begripsbepaling of iets dergelijks, het is een leven”, schrijft Kierkegaard (geciteerd op p. 191). Het christendom begrijpen is geen kunst, christen te worden of te zijn, een levenslange opdracht.
Kierkegaards gedachtegoed blijkt altijd weer verrassend actueel omdat het eigenlijk tijdloos is. Ieder mens staat immers voor de vraag wat zijn of haar diepste drijfveren in het leven zijn. De vraag naar wie je nu eigenlijk zelf bent.
Vragen waar je nooit uitkomt, en dat is precies waarom de één na kennismaking Kierkegaard voortaan angstvallig uit de weg gaat en de ander er niet meer van los komt.
Zelf reken ik mij tot de laatste groep. Mijn kennismaking met Kierkegaard dateert ook al van meer dan veertig jaar terug! Een fascinatie die nooit is overgegaan.
Voor zulke mensen kunnen er nooit voldoende boeken als die van Andries Visser verschijnen. Ze helpen je te begrijpen waarom je Kierkegaard niet begrijpt, maar waarom hij je toch altijd weer bij de lurven heeft.
Andries Visser, Drijfveren. Kierkegaard over angst, liefde, vertwijfeling, geloof, Uitgeverij Damon 2021, 248 pag., €19,90
Via de link naar de uitgeverij kun je ook twee uitgebreide interviews met de auteur beluisteren
No Comments