Overdenking

Als wegwijzers, niet als slagbomen (Exodus 20)

Als predikant gebeurt het me wel eens, dat mensen tegen me zeggen: ‘Dominee, ik ga niet meer naar de kerk, maar ik leef wel volgens de Tien Geboden’.
Ik word daar altijd een beetje verdrietig van. Maar daar laat ik niets van merken. Integendeel. ‘Zo, dus u houdt zich aan de Tien Geboden?’, zeg ik dan, ‘Gefeliciteerd! Mij lukt dat niet…’.

De mensen bedoelen het natuurlijk goed. Vaak zeggen ze zoiets als je in gesprek bent bij voorbereiding van een huwelijk of van een uitvaart. De kinderen van de overledene gaan zelf niet meer naar de kerk, maar ze willen natuurlijk niet de indruk wekken dat ze helemaal van God los zijn. Vandaar dat ze zeggen, dat ze zich wel aan de Tien Geboden houden.
Ik word er wat verdrietig van omdat men kennelijk verwacht dat de dominee zoiets graag hoort. Alsof geloven neerkomt op: je netjes gedragen, je keurig aan de regeltjes houden, leven volgens de tien geboden.

Nu moet je ook eerlijk zijn. Dit soort opmerkingen komen ergens vandaan. Is het vaak niet de kerk zelf geweest en de dominees, die dit soort reacties oproepen? Misschien bent u zelf wel in zo’n kerkelijke sfeer opgevoed, waarin het vooral om ging dat je je aan de regeltjes hield; een leven vol met geboden en verboden over wat wel en vooral niet mocht, op zondag bijvoorbeeld. Regels die je als kind al vreemd vond en die je ouders vaak ook niet goed konden uitleggen. Waarom? Daarom! Dat hoort nu eenmaal zo.

Nog niet zo lang geleden kreeg ik een email van een jonge vrouw, die informeerde of ze ook belijdenis kon doen en wat daar voor nodig was. Toen ik reageerde dat ze daarvoor geen examen hoefde af te leggen – het willen is al voldoende – reageerde ze opgelucht. ‘Ik kom nl. uit een kerk waar het allemaal heel strikt was’, mailt ze, ‘Waar veel moest en weinig mocht’.

De vraag is, hoe horen wij de Tien Geboden?
Het ligt er maar aan hoe je hier mee bent opgevoed. In een sfeer waarin veel moest en weinig mocht? Of juist in een liefdevolle omgeving waarin je het vertrouwen kreeg om je eigen weg te zoeken en te gaan?
Ik kan wel zeggen dat de tien geboden bedoeld zijn als leefregels voor een bevrijd bestaan, als wegwijzers niet als slagbomen – maar kun jij, kunt u dat ook werkelijk zo horen, of zie je bij deze woorden toch altijd nog het opgeheven vingertje van vader, meester of predikant er bij? Dat is onze eigen achtergrond, voor ieder van ons verschillend, want gekleurd door ieders eigen ervaringen en levensloop.

Maar er is ook de bijbelse achtergrond. Want die Tien Geboden komen niet uit de lucht vallen. Ze hebben hun plaats in het doorlopende verhaal van het boek Exodus. Exodus gaat namelijk over de bevrijding van het slavenvolk uit Egypte. Dat is het eerste deel. En het gaat over de weg van het volk door de woestijn, het tweede deel. En in die woestijn, op de berg Sinaï, ontvangen ze van Mozes de woorden van God. Bevrijding en het geschenk van de Wet, zijn de twee brandpunten van het boek Exodus, die met elkaar in een inhoudelijk verband staan. Je zou kunnen zeggen, de bevrijding zet zich voort in de tien geboden; de tien geboden concretiseren de bevrijding.

Nu kun je dat voor al die tien geboden afzonderlijk uitwerken. Maar dat is teveel voor een preek. De Heidelbergse Catechismus gebruikt er niet voor niets meerdere zondagen voor. Het gaat mij vandaag om het geheel. Om de vraag hoe je die geboden hóórt, hoe ze bij je binnenkomen. En dan is die bijbelse achtergrond van bevrijding van belang.

Als je dat tot je door laat dringen – de bevrijding zet zich voort in de tien geboden – dan wordt meteen duidelijk, dat deze woorden en regels nooit bedoeld kunnen zijn om mensen angstig te maken of onderdanig. Integendeel.
God legt geen dictaat op. Hij biedt ons zijn geboden aan, als leefregels voor het goede, bevrijde leven, binnen het verbond dat hij met zijn volk heeft gesloten. Israël wordt gevraagd daarmee in te stemmen. Die instemming van het volk is hier aan vooraf gegaan. Zoals het telkens in de woestijntocht en ook daarna, gaat om de vrije instemming van het volk van vrije mensen. Dat is in de bijbelse theologie een vrij principieel punt. Zo hoort dat in een verbondsrelatie, die altijd wederkerig is, zoals ieder menselijk samenleven dat ook is.

In het geloof is geen dwang. Dat is trouwens een letterlijk citaat uit de Koran, wist u dat? Hoe dan ook, het geldt ook voor het joodse geloof, ook voor ons christelijk geloof. Geloof en dwang, dat gaat  nu eenmaal niet samen. Kerk en dwang wel, dat hebben velen tot hun eigen schade ondervonden, en misschien nog wel. Maar in het geloof kan geen dwang zijn.

Daarom is het ook zo belangrijk om bij de tekst van de tien geboden goed te letten op het begin. Als je mensen vraagt wat het eerste gebod is, dan zullen de meesten zeggen: Gij zult geen andere goden voor mijn aangezicht hebben / Vereer naast mij geen andere goden, in de nieuwe vertaling. Maar dat is niet het begin.
Het begint met: Toen sprak God al deze woorden. Ik ben de Heer, uw God, die uit Egypte, uit de slavernij heeft bevrijd…
Als je deze woorden overslaat, omdat je denkt dat dat een loze openingsformule is, dan mis je het hele punt. Dan is je inzet verkeerd en de toonhoogte vals. Deze woorden, die herinneren aan de bevrijding uit de slavernij, uit Egypte, het angstland; deze woorden, waarin Gods eigenste naam – ik ben de Heer, ik zal zijn die ik zijn zal – waarmee hij zich aan zijn knecht Mozes heeft bekend gemaakt; deze woorden zijn als de muzieksleutel aan het begin van de notenbalk. Als je deze aanwijzing mist, gaat het hele stuk de mist in. Dan wordt de uitvoering een rommeltje.

Dus, hoe hoor je deze woorden? Als woorden die angst aanjagen, die je ineen doen krimpen, om alles wat niet mag: Gij zult niet dit en gij zult niet dat. Of hoor je in deze woorden Gods liefdevolle stem, die je op weg wil helpen, die je niet voor niets heeft bevrijd uit het angstland, niet om opnieuw in angst en beven te leven, maar juist om uit bevrijding te leven.
Laat u niet opnieuw een slavenjuk opleggen, schrijft Paulus in een van zijn hartstochtelijkste brieven, aan de Galaten, als hij het heeft over de bevrijding van het geloof. Als je bevrijd bent van alle angst, de angst om het niet goed genoeg te doen of tekort te schieten, als je daarvan bevrijd bent omdat je de genade van God in Jezus hebt leren kennen, laat je dan potverdorie niet opnieuw bang maken, dat je dit of dat zou moeten doen om erbij te mogen horen, dat je aan die of die maatstaf moet voldoen om genade te vinden in Gods ogen. Nee, je BENT bevrijd. Dat is de kern van ons geloof. Geen geloof op basis van angst, maar van vertrouwen.

Dat brengt ons bij een laatste punt.
Als het op basis van vertrouwen is, waarom zijn dan die geboden nog nodig? Je kunt toch zeggen dat de meeste mensen eigenlijk wel weten hoe het hoort, wat goed en wat kwaad is. Dan zou God daar toch ook op moeten kunnen vertrouwen. De meeste mensen deugen, is de titel van een populair boek. Dat denk ik ook, en het doet je zelf ook goed om eerder van vertrouwen in de ander uit te gaan, dan van wantrouwen – dat maakt veel kapot.
Maar toch leert de ervaring, dat mensen niet vanzelf het goede doen; dat we er telkens weer op gewezen moeten worden en dat we elkaar daar op moeten wijzen. Wij mensen blijven gebrekkige wezens in een gebroken wereld.
Daarom zijn er de tien geboden; daarom is er de ethiek; daarom zijn er de leefregels van God gegeven, die ons steeds weer opnieuw bij die kern van bevrijding willen bepalen.
Geen regels om de regels, maar aanwijzingen, wegwijzers, voor het goede leven, in de meest ruime zin van het woord.

Zoals de Heer zelf belooft, in één van deze Tien Woorden: Dan wordt u gezegend met een lang leven in het land dat de Heer, uw God, u geven zal.

Previous Post Next Post

1 Comment

  • Reply Henk Pastoor 18/05/2020 at 19:08

    Bert, met “vrije instemming” hebben wij gistermorgen geluisterd naar je preek in de Jozefkerk over de Tien Geboden. Ook een mooie titel: “Als wegwijzers en niet als slagbomen.
    En in het brede perspectief als begin: Toen sprak God al deze woorden. Ik ben de Heer, uw God, die u uit Egypte, uit de slavernij heeft bevrijd …….
    Dat “In het geloof is geen dwang” een letterlijk citaat uit de Koran is wist ik niet.
    Ik ben ook benieuwd of onze premier morgenavond de Coronaregels ook benoemd als leefregels, aanwijzingen en in vertrouwen en met een beroep op onze eigen verantwoording

  • Leave a Reply