Kinderen sla je niet.
Punt. Uit.
Dat is een rode lijn. Laten we meteen helder en duidelijk zijn.
Aan sommige lastige Bijbelverhalen of -teksten kunnen we met de nodige welwillendheid nog wel een draai geven. Maar als er staat: “Sla je kind en je redt het van het dodenrijk”, dan passen wij. Zo doen we dat tegenwoordig niet meer.
Preek in de serie Bizarre bijbelverhalen
Misschien zijn er ouderen onder ons die dat nog hebben meegemaakt, onderwijzers die orde hielden door de liniaal te gebruiken, of het Spaanse rietje, of de karwats. En als het tegenzit kon je thuis ook nog de nodige klappen krijgen. Nou ja, een corrigerende tik… dat moet toch kunnen? Freek de Jonge noemde ooit opvoeden een voorbeeld van dat er ook zinvol geweld bestaat. Of zijn we nu al aan het draaien?
Ik zou zeggen: Slaan is uit den boze.
Wie als ouder of als opvoeder een kind slaat, levert daarmee een brevet van onvermogen af. Slaan is onmacht.
Er is een schrijnende werkelijkheid van kindermishandeling, van kindermisbruik, van uitbuiting van kinderen wereldwijd. Dat gebeurt overal en op allerlei plaatsen, maar er is natuurlijk ook het schandaal van het misbruik van kinderen in de kerk en in kerkelijke instellingen en dan heus niet alleen in de katholieke kerk.
Ik noem het om het niet ongenoemd te laten. Toch zult u begrijpen dat dit problemen zijn die we hier niet op gaan lossen. Wat we wel willen doen is, naar aanleiding van de tekst uit Spreuken stil staan bij de vraag wat voor ons vandaag leidende principes zouden kunnen zijn, voor opvoeding en onderricht.
Met de tekst uit Spreuken zijn we in de zogenaamde wijsheidsliteratuur. Spreuken, Prediker, Job, bepaalde psalmen. Teksten die gaan over ‘wijsheid’, die richting willen geven aan wie op zoek is naar een zinvol en waardevol leven.
Wijsheid, dat is meer dan theoretische schoolkennis. Het gaat hier om praktische levenswijsheid, om de vrucht van lange en eerbiedwaardige spirituele tradities, waarvan je bronnen ook in andere godsdiensten en levensbeschouwingen terug vindt. Of om een woord van tegenwoordig te gebruiken: het gaat om de filosofie van de levenskunst.
Deze wijsheidstraditie vind je in alle religies. Want geloven gaat over rituelen en gebruiken, maar ook over een levenswijze, over normen en waarden, waardoor je je laat leiden en die je leven kleur en richting geven.
“Heb een open oor voor onderricht
en een open geest voor kennis” – uit de lezing van daarnet.
Een open mind.
In de Bijbel vind je dat dus terug in die wijsheidsboeken, waarvan Spreuken een voorbeeld is. In Spreuken, de naam zegt het al, vind je wijze spreuken – het lijken wel scheurkalenderwijsheden – de spreuk van de dag; dat idee. Soms zijn bepaalde spreuken als spreekwoorden en gezegdes in onze taal bewaard gebleven (bijvoorbeeld: Wie een kuil graaft voor een ander, valt er zelf in; of Honger maakt rauwe bonen zoet).
De waarde van de wijsheid wordt bezongen. In hoofdstuk 8 van het boek Spreuken is een loflied van vrouwe wijsheid opgenomen – ja, de wijsheid is vrouwelijk – :
“Wijsheid is kostbaarder dan edelstenen / alles wat je ooit zou kunnen wensen valt bij wijsheid in het niet” (Spr. 8 vers 11).
Met name in het Jodendom is dat besef bewaard gebleven, die een religie is waarin het leren (lernen) centraal staat, waar je wordt aangemoedigd wijs te worden door vragen te stellen, elkaar uit te dagen, geen genoegen te nemen met goedkope antwoorden of vrome praatjes, of aangeleerde kennis. Het gaat er om zelf wijs te worden, mens te worden, om je leven te verdiepen en je blik te verbreden. Wijsheid is geen theorie, maar een praktijk: ‘Luister, mijn zoon, word wijs, kies de juiste weg…
Geloven is als het leven, de juiste weg gaan…zelf de weg gaan.
Wat tegenwoordig een leven lang leren wordt genoemd, is eigenlijk iets wat in de joodse traditie altijd al belangrijk is geweest. De nadruk die er op het leren en op het belang van een goede opvoeding wordt gelegd, is opvallend. Men zegt wel dat het gebod ‘Eer uw vader en uw moeder’ vooral daarmee te maken heeft. Niet met burgermansfatsoen, je moet nu eenmaal je ouders respecteren, maar ze verdienen eerbied omdat zij het zijn die jou inwijden in de geheimen van het leven, omdat zij het zijn die de verhalen van oudsher bewaren. De verhalen van God en de mensen, van bevrijding en van Gods verbond.
Die bijbelse wijsheid wordt vervolgens gekoppeld aan ‘ontzag voor de Heer’, de vreze des Heren heette dat vroeger, maar die uitdrukking roept het misverstand op dat de Heer je angst aan zou jagen, en dat is een ongelukkige combinatie. Geloof gaat niet samen met angst, integendeel zou ik zeggen. Ook daar denken we vandaag, gelukkig, anders over.
De Naam van de Heer is verbonden met gerechtigheid en dat betekent in de Bijbel omzien naar het zwakkere, wezen, weduwen en vreemdelingen. Een echo daarvan klinkt door in het tekstgedeelte dat we vanmorgen hoorden: ‘Verleg geen oude grenzen / schend de akkers van wezen niet’.
Omdat dit zo belangrijk is, wezenlijk, vinden we dus die verschillende oproepen om dat op je hart te binden en om dat de kinderen in te prenten. “Onthoud een kind geen onderricht” horen we in de lezing van vandaag – want dat is een onrecht. Onderwijs is een mensenrecht, voor ieder kind. Op de vraag wat er gedaan moet worden om onderdrukking en achterstelling in de wereld te bestrijden, zijn er drie antwoorden: onderwijs, onderwijs en onderwijs. Het is de sleutel tot ontwikkeling en vooruitgang. Dat geldt in het algemeen, het geldt dus ook in het bijzonder voor een leven gebaseerd op menselijke waarden, op vrede en gerechtigheid.
Omdat dit dus zo belangrijk is, kun je misschien begrijpen dat de Bijbelse wijsheidsleraren het er bij hun leerlingen wel in willen rammen. ‘Sla het met de stok, en je redt het van het dodenrijk’ – alsof onderwijs zo belangrijk is dat het een kwestie van leven of dood is. Of elders in de Spreuken vergelijkbare oproepen: ‘Wie zijn zoon de stok onthoudt, haat hem / wie hem liefheeft, tuchtigt hem’ (13: 24) of ‘Een kind is geneigd tot dwaasheid, de stok wijst het terecht en weerhoudt het ervan’ (22: 15). Wie niet horen wil, moet voelen…?!
En toch, wat we in het begin zeiden geldt nog steeds, ook al begrijpen we waar dit vandaan komt, het valt niet goed te praten. Slaan is en blijft uit den boze.
Het lijkt mij paradoxaal dat je de waarden die je over wilt brengen gepaard laat gaan met gedrag dat diezelfde waarden weerspreekt. Wie zijn toevlucht neemt tot fysiek geweld verspeelt daarmee op hetzelfde moment zijn geloofwaardigheid.
De methode van je onderwijs moet de waarden weerspiegelen die je over wilt dragen. Als dat gaat wringen, gaat het mis. Vandaar ook dat, zoals eerder gezegd, geloven en angst aanjagen of indoctrinatie uitoefenen niet samengaan. Dat is innerlijk tegenstrijdig.
We kunnen het belang dat de Bijbel hecht aan onderricht en aan leren onderschrijven.
Het is de uitdaging om dat in onze tijd gestalte te geven, met vormen die bij deze tijd passen. Kinderen en jongeren hebben recht op onderwijs.
Vervolgens is het de vraag wat we hen in ons onderwijs bijbrengen. Gaat het om vaardigheden en competenties, of ook nog breder, om vorming en om waarden en normen?
Tegenwoordig spreken we van een leven lang leren. Je bent nooit uitgeleerd, dat geldt voor onderwijs en opleiding in ieder vakgebied. Het geldt voor het leven zelf, en ook voor het geloof. Een leven lang leren.
Maar het omgekeerde is van even groot belang: een leven lang leren leven…
Dat doe je niet alleen op school. Dat doe je ook niet alleen in de kerk, al zou dat wat mij betreft wel een van de scholingsplaatsen kunnen zijn. Leren leven doe je in en aan het leven zelf, op de weg die je gaat, de weg die zich voor jou opent.
Ter afsluiting.
Een mooi verhaal over hoe belangrijk het is om zelf antwoorden op vragen te zoeken en te vinden, is het verhaal over Bouba. (uit: Koran. Uitleg voor kinderen; Abdulwahid van Bommel, p. 66)
Bouba, een leergierig jongen, zit op een traditionele Koranschool in Mali. Zijn leraar vraagt: ‘Wat is het grootste deel van alle kennis?’ Wie het juist antwoord geeft, gaat over naar de volgende klas. Bouba krijgt zeven dagen van zijn leraar.
Hij zoekt het antwoord in de Koran, maar hoe hij zich ook inspant, hij vindt het niet.
Hij vraagt toestemming om naar de stad Djenné te gaan om daar het antwoord te zoeken.
Daar aangekomen meldt Bouba zich als leerling bij een smid. Deze leert hem dat de kennis van water, vuur, aarde en lucht – de kennis van de elementen – het belangrijkste is. Vooral aarde en vuur, want daar word je een goede smid van. De kennis van de elementen heb je nodig voor het grote geheel.
Bouba haast zich terug naar zijn leraar. Deze zegt: ‘Mooi gevonden, maar het is niet het goede antwoord’.
Bouba wordt leerling bij een metselaar die hem leert om leem te maken en sterke muren te bouwen. Hij vraagt waar de metselaar zijn kennis vandaan heeft. ‘Van mijn vader, en die weer van zijn vader’, is het antwoord. Bouba rent terug naar zijn leraar en zegt dat het grootste deel van alle kennis van vader op zoon wordt doorgegeven. ‘Ook dat is een mooi antwoord, maar niet het juiste’, zegt de leraar.
Bouba gaat weer op zoek. Hij leert dat uit het hoofd geleerde kennis meer waard is dan kennis uit een boek. Want als je het boek kwijt bent, heb je geen kennis meer. Maar weer zegt zijn leraar: ‘Het is niet het juiste antwoord’.
Hij zoekt verder. Onderweg komt hij een meisje tegen, dat haar waterkruik neerzet om vriendelijk met hem te praten. Hij leert van haar dat het grootste deel van alle kennis die van het hart is. De meester zegt: ‘Dat is zeker waar. Hoe groot onze kennis ook is, liefde staat er altijd boven, maar het is nog niet het juiste antwoord’.
Dagenlang heeft hij gezocht, maar hij heeft het niet gevonden.
De één heeft het over kennis die het meest geld oplevert, de ander over kennis die de meeste eer oplever. Hij heeft met zoveel wijze mensen gesproken, maar op de zevende dag laat Bouba zijn hoofd hangen en roept wanhopig: ‘Ik weet het niet, ik weet niet!’
‘Dat is het goede antwoord!’, zegt de meester.
‘Eindelijk heb je het begrepen. Het grootste deel van alle kennis is, wat wij niet weten’.
No Comments