Wie is Christus voor ons, vandaag? (Over de theologie van Dietrich Bonhoeffer)

Dit jaar vieren we 75 jaar Vrijheid. Het is ook het jaar waarin herdacht wordt dat 75 jaar geleden de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer door de Nazi’s werd geëxecuteerd. Dat gebeurde vlak voor het einde van de oorlog (9 april 1945), nadat hij twee jaar in gevangenschap had gezeten. Bonhoeffer was opgepakt omdat hij betrokken was bij het verzet tegen Hitler.

Het leven van Bonhoeffer, die behoorde tot de kleine groep christenen die zich tegen Hitler verweerde en de nog kleinere groep die actief verzet pleegde, spreekt nog steeds tot de verbeelding. In dit artikel beperk ik me tot enkele opmerkingen over zijn theologie. De theoloog Bonhoeffer is uiteraard niet los te zien van zijn bijzondere levensloop. Maar als we hem daarin ‘opsluiten’, is hij niet meer dan een indrukwekkende gestalte uit het verleden.

Dietrich Bonhoeffer groeide op in het typische milieu van de hogere middenklasse in een professorenwijk van Berlijn. Zijn keuze om theologie te gaan studeren werd thuis met scepsis ontvangen. Hij ontpopte zich echter als een ambitieus student. Op jonge leeftijd schreef hij een sociologische studie over de kerk als gemeenschap. Alles wees op een glansvolle universitaire carrière, maar zijn leven liep anders. Een studieverblijf in Amerika in 1930 bracht hem in contact met de Negro Baptist Church in Harlem NY en met het sociale onrecht van de rassendiscriminatie. Terug in Berlijn zette hij zich in voor kerkelijk werk in een verarmde arbeidersbuurt. In diezelfde periode maakte hij naar eigen zeggen ‘zijn bekering’ mee. Hij werd van intellectueel christen een actief navolger van Jezus. Bonhoeffer raakte actief in de oecumenische beweging, die zich in die periode sterk maakte voor het internationale vredeswerk.
Toen in 1933 Hitler de macht greep, wist Bonhoeffer meteen dat het een verkeerde kant op dreigde te gaan. Hij werd lid van de groep binnen de protestantse kerk (Evangelische Kirche) die kritisch was op het nazisme, de zogenaamde Belijdende Kerk. In 1935 werd hij directeur van het seminarie van de Belijdende Kerk, waarin predikanten in opleiding een gerichte nascholing kregen. Twee jaar kon dit illegale instituut bestaan. Bonhoeffer probeerde er een gemeenschap van te maken, met strikte regels voor meditatie, gebed en Bijbellezing. Een plaats om de persoonlijke vroomheid te vormen met het oog op de dienst aan de kerk.
In 1939 kreeg hij de uitnodiging om opnieuw naar Amerika te komen voor gastcolleges. Het was een gelegenheid om aan de groeiende oorlogsdreiging in Europa te ontsnappen. Hij ging, maar keerde al snel terug, omdat hij het niet kon verantwoorden in deze donkere tijden niet in zijn eigen vaderland te zijn. Via zijn zwager raakte hij betrokken bij het geheime verzet van hoge Duitse officieren tegen Hitler. Als vertegenwoordiger van de oecumene kon hij redelijk makkelijk internationaal reizen en contacten leggen. In 1943 echter werd hij gevangen genomen. Vanuit de gevangenis schreef hij indrukwekkende brieven aan familie en vrienden. Met name de brieven waarin hij zijn gedachten liet gaan over de toekomst van kerk en geloof in een niet-religieuze wereld, hebben veel invloed gehad.

Het waren deze brieven, die in de jaren zestig zorgden voor de internationale ‘doorbraak’ van Bonhoeffer. In 1963 schreef John A.T. Robinson de bestseller Eerlijk voor God (Honest to God), waarin hij uitvoerig Bonhoeffers brieven citeerde. Robinson gebruikte dat voor zijn pleidooi voor een seculier christendom, het afscheid van de God Van Boven. Bonhoeffer werd de kampioen van de God-is-dood-theologen, maar wel door zijn gedachten uit de context van zijn leven en zijn theologie te lichten.
Later kwam er meer aandacht voor de vroomheid van Bonhoeffer. Zijn ideeën over het ideale gemeenschappelijke leven zoals hij die in het seminarie had geprobeerd vorm te geven, maar ook zijn psalm- en Bijbelmeditaties speelden daarbij een belangrijke rol. Van de weeromstuit werd de eenzijdigheid naar de andere kant getrokken. Ook nu weer met voorbijgaan aan leven en situatie waarin zijn vroomheid werd gevormd.
Zelf werkte Bonhoeffer op het laatst van zijn leven aan een boek over Ethiek, dat onvoltooid is gebleven. In het ethische handelen komt voor hemzelf het christelijk leven tot uitdrukking. Uit de tijd van het seminarie stamt één van zijn bekendste boeken, Navolging, over de uitleg van de Bergrede.

Zijn theologie is veel rijker dan in dit korte bestek kan worden aangeduid. Belangrijke thema’s zijn de gemeenschap van de kerk, het leven in verantwoordelijkheid en het zoeken naar authentiek geloof in een seculier tijdperk. Bonhoeffer zocht in zijn tijd en situatie naar het geloofwaardige getuigenis, in woord en daad. Trouw aan zijn theologische inzet is het daarom, niet om hem als een ‘heilige’ te vereren en zijn woorden vroom te herhalen, maar om zelf zijn vraag te stellen wie Jezus Christus voor mij vandaag is en wat het betekent om Hem te volgen in onze eigen historische context.