Tomas Halik, Raak de wonden aan

Weer is een boek van de Tsjechisch priester en theoloog Tomas Halik in het Nederlands vertaald. In Raak de wonden aan mediteert hij in diverse artikelen over het verhaal van zijn naamgenoot Tomas uit het evangelie van Johannes, die weigert te geloven dat Jezus na zijn kruisdood leeft, zoals de leerlingen van Jezus beweren die hem hebben gezien terwijl Tomas er niet bij was. ‘Alleen als ik de wonden van de spijkers in zijn handen zie en met mijn vingers kan voelen, zal ik het geloven’. Een week later is Tomas erbij als Jezus opnieuw verschijnt en deze hem uitnodigt de wonden te voelen. In de bijbeltekst blijft in het midden of Tomas ook echt de wonden aanraakt, hij is al overtuigd.

Zoals in een eerder boek (Geduld met God) de figuur van Zacheüs door Halik wordt omarmd als een soort betrokken buitenstaander, een positie die hem aanspreekt in gesprek met de atheïstische cultuur waarin het christendom zich bevindt, zo fungeert Tomas als een spiegel voor al die mensen die een gezonde twijfel cultiveren. In zijn eerder vertaalde boeken is al gebleken dat twijfel voor Halik niet in mindering op geloof komt, maar er een eigentijdse uitdrukking van is. Wie de twijfel te snel en te makkelijk uitbant, blijft steken in een kinderachtig geloof (p. 74).
Het is Tomas bijzondere roeping om de twijfel en de scepsis met zich mee te blijven dragen. Tegelijk wijst Halik erop dat de manier waarop deze twijfel wordt overwonnen is dat Christus hem zijn wonden toont en laat aanraken. “Tot geloofszekerheid komt hij alleen wanneer hij in het aanraken van de wonden van de wereld God aanraakt – alleen daar ontmoet hij hem. Alleen daar beleeft hij zijn ontmoeting met de opgestane opnieuw” (p. 19).
De wonden ‘aanraken’ wordt daarmee een metafoor voor de plaats waar en de manier waarop Jezus/God zich laat kennen in deze wereld. “Juist de wonden van Jezus tonen dat Hij zijn solidariteit met de mensen ‘zonder terughoudendheid’ leefde, een solidariteit die hem als offer aan het kruis bracht” (p. 25). Het blijkt de manier te zijn waarop God in deze wereld werkt. De wonden zijn het keurmerk van een authentiek godsgeloof. Jezus is daar te vinden waar de gewonden van deze wereld zijn, de ‘minste van mijn broeders'(Mat. 25). “De onaanzienlijksten, de mensen aan de rand (ook aan de rand van de kerk), de behoeftigen en de (niet alleen in sociaal opzicht) gebreklijdenden, de (niet slechts lichamelijk) gewonden, wijzen de betrouwbare en eenmalige, niet te relativeren weg naar de Vader (…) Jezus is overal waar mensen gebrek lijden – juist daar vormen zij (en Hij in hen) voor ons ‘een gelegenheid’, als een geopende deur naar de Vader”(pp. 33-34).

Haliks boeken, die de laatste jaren in een rap tempo zijn vertaald, zijn geen monografieën maar bestaan uit verschillende artikelen in een min of meer thematisch verband. Hier is dat dus het verhaal van de twijfelende Tomas. In elk van die artikelen valt op hoe diep Haliks beschouwingen gaan, met referenties naar de klassieke theologie maar even zo gemakkelijk naar moderne, radicale, theologen. Het loont zeer de moeite om zijn teksten in groepsverband te lezen en te bestuderen, is mijn eigen ervaring, omdat je dan pas goed merkt hoeveel hij in kort bestek aanraakt. Zijn beschouwingen hebben een spirituele diepgang die weldadig is en je doet beseffen hoeveel rijkdom er in de christelijke traditie besloten ligt. Diepte, is overigens een woord dat hij graag gebruikt. “Ik heb medelijden met de bijbelse fundamentalisten die zich vastklemmen aan een oppervlakkige,’letterlijke’ interpretatie van de bijbeltekst, waardoor zij de werkelijke diepte en de rijkdom van de betekenissen daarvan niet te zien krijgen” (p.61), een typisch Halik-citaat, zoals er overigens vele te geven zijn. Halik schuwt de kernachtige uitspraken niet.

Het nadeel van de snelle populariteit die Halik in ons land verworven heeft is misschien dat er nu ook teksten vertaald worden die minder relevant zijn, zoals een wat merkwaardig hoofdstuk in dit boek over de rondreizende expositie Bodies (met opengewerkte geprepareerde lijken die tentoongesteld worden met een educatief motief – wat Halik overigens betwijfelt, hij ziet er ordinaire geldklopperij in) of een opstel dat vooral betrekking heeft op een discussie in de Tsjechische politiek over de verhouding kerk en staat (en die bovendien 10 jaar geleden speelde). In deze mindere stukken wordt trouwens ook een typisch trekje van Halik zichtbaar. Zo weloverwogen hij soms kan formuleren, als hij schrijft over iets wat hem niet aanstaat, kan hij opmerkelijk fel en ongenuanceerd uit de hoek komen. Eerder bleek dat al als het gaat om evangelische christenen, waar hij een open zenuw voor lijkt te hebben.

Deze opmerkingen zijn marginaal. Ze komen nauwelijks in mindering op de bijzondere waarde van het werk van Halik, die als filosofisch geschoolde theoloog in staat is een authentieke christelijke geloofsspiritualiteit te verbinden met een kritisch intellectuele habitus. Hij leidt je in in de diepten van het christelijke mysterie zonder definitieve antwoorden of laatste oordelen, maar met een opmerkelijke gevoeligheid voor de vragen van deze tijd.
“Het geloof, dat nooit meer dan slechts ‘het begin’ of ‘de kiem’ bevat van dat waarnaar het verwijst, kan in onze menselijke geschiedenis nooit permanent worden beschermd tegen de voortdurende windvlagen van ongeloof en twijfel. In de wereld komen we immers zo veel wonden tegen die ons steeds weer vervullen met de pijnlijke vraag of ons vertrouwen dat ze een zin hebben, niet slechts een projectie is van onze wensdroom (…) Als het geloof leeft, zal het steeds weer gewond raken, blootstaan aan crises en soms zelfs ‘gedood’ worden. Er zijn momenten waarop ons geloof (of, vriendelijk gezegd, de vorm die het tot nu toe heeft) afsterft – om weer te worden opgewekt” (p. 177).

Tomas Halik, Raak de wonden aan. Over niet zien en toch geloven, Boekencentrum Utrecht, 180 pag., € 19,99