nergens zeker van, maar alles willen weten

Op uitnodiging van de rector van de christelijke scholengemeenschap Vincent van Gogh heb ik de opening verzorgd van hun studiedag Identiteit. Hieronder mijn voordracht.

Wat wil ik doen?
* Een paar kritische opmerkingen in de marge, van een (betrokken) buitenstaander, die aangesproken wordt door identiteitsvraagstukken, die uiteraard zelf ervaring heeft als leerling op een middelbare school, maar die ook de nodige ervaring heeft opgedaan als vader van vier, inmiddels, volwassen kinderen, waarvan drie (een deel van) hun middelbare schooltijd op het Vincent van Gogh hebben doorlopen, op diverse locaties.
* Vervolgens wil ik in alle bescheidenheid een paar inzichten uit de christelijke en filosofische traditie aandragen die misschien kunnen helpen bij de vraag naar ‘identiteit’.
* Tenslotte wil ik met jullie een tekst lezen om die inspiratie toe te spitsen.

1.
Doordat we op meer plaatsen in Nederland hebben gewoond, hebben we diverse ervaringen opgedaan met verschillende typen van onderwijs. Christelijk onderwijs was niet altijd voorhanden. We hebben dat nooit als een probleem ervaren – identiteit was niet altijd belangrijk, tenminste niet van doorslaggevend belang.
De lakmoesproef is toch: als je kind problemen heeft, komt het dan in de school de juiste mensen tegen…? Problemen met de kinderen is ons ook niet bespaard gebleven. In die gevallen doet het er niet toe welke identiteit de school draagt, of er wel of niet ‘christelijk’ op de gevel staat, is onze ervaring. Het enige belangrijke is dan of jouw kind en of jij op die momenten de juiste personen tegen komt. Vaak ging dat goed, soms ook pijnlijk mis.
Zulke ervaringen relativeren ook het belang van dit soort dagen. Je kunt nog zo goed alles in strategische beleidsplannen en regels en afspraken vastleggen, maar het komt aan op de uitvoering in de praktijk.

2.
Het is een bekend gegeven, dat je eigen middelbare schoolervaring vooral gekleurd wordt door die enkele docent die er uit springt. Waarom? Vanwege persoonlijke betrokkenheid, vanwege aanstekelijk enthousiasme, de bezieling (mooi woord) die iemand over kan brengen. Menigeen heeft zijn of haar studie- of beroepskeuze mede laten bepalen door zo’n docent, en voor mij zelf geldt dat ook in zekere zin. In ieder geval, ontmoeting, gesprek, indrukken uit deze belangrijke maar ook verwarrende periode, waarin jonge en kwetsbare mensen op zoek zijn naar hun identiteit, kunnen levensbepalend zijn, of levensvormend.
Persoonlijk denk ik met warmte terug aan die docent die je als leerling serieus nam (niet door overdreven amicaal te zijn – of mee te dansen op het schoolfeest, dat was wel het laatste wat hij zou doen) – hij was zichzelf. Daarnaast bracht hij bij mij iets over van de liefde voor de taal en de poëzie. Vandaar dat ik daar straks ook mee wil eindigen.

3.
In uw stukken kom ik de vier P’s tegen, people, planet, profit en pneuma (waardencommunicatie) – geheel volgens de laatste inzichten van de managementliteratuur. Er zijn prachtige Ideaalbeeldregels opgesteld, die ik hier niet hoef te herhalen, want u kent ze uit het hoofd. Misschien wek ik de indruk er een beetje cynisch over te doen, maar zo bedoel ik het niet. Ze doen me erg denken aan het proza waarmee wij in de kerk onze beleidsplannen opsieren. Ook wij hebben prachtige idealen en hooggestemde geloofspapieren, maar toch. Het komt er natuurlijk helemaal op aan, hoe het in de praktijk – de weerbarstige praktijk, zeggen we dan – vorm krijgt.
Daar bent u de deskundigen.

4.
Onlangs sprak ik iemand van u die mij vertelde: “Het gaf zoveel bevrijding toen ik die verplichting om elke morgen met gebed te beginnen had losgelaten…”. Ik vond het een onthullende ontboezeming, die mij aanleiding geeft tot het volgende, ongevraagde, advies: ‘Doe geen dingen, waar je hart niet bij ligt. Maar doe iets met dat waar je hart wel ligt’.
Identiteit zit niet in de vormen, al heb je natuurlijk wel vormen nodig om het tot uitdrukking te brengen. De kracht van het ritueel is dat je er niet altijd over hoeft na te denken.

Jaren geleden bezochten we een ouderavond die ging over het kiezen van een profiel. De sectorleider die de avond voorzat, opende en las een stukje uit de Bijbel. Hij verklaarde gekozen te hebben voor het verhaal waarin Saul tot koning wordt gekozen, “want dat gaat ook over kiezen”. Het was voor ons, na jaren, een hernieuwde kennismaking met het christelijk onderwijs, maar voor mij als theoloog was het een verwarrende ervaring. Ik snap heel goed de beste bedoelingen, maar het deed allemaal zeer geforceerd aan, om het zacht uit te drukken.
Identiteit is meer dan openen en sluiten van de les of de ouderavond. Soms kan dat achterwege blijven (inhoud gaat voor de vorm), of op een heel andere manier vorm krijgen.
Het openen van de les (week), of de schooldag. Ik weet niet hoe dat in de praktijk gaat. Van mijn kinderen kreeg ik daar heel verschillende dingen over terug. Het kan een moment van bezinning zijn. Een gesprekje over de actualiteit is misschien nog wel belangrijker. Waarbij openheid van de leraar van belang is. Daarvoor is het nodig fiducie te hebben in jezelf. Ik vond het woord in uw papieren terug, maar dan geformuleerd richting leerling, maar het geldt ook voor docenten. Maak inzichtelijk welke keuzes je in het leven maakt, schroom niet je motieven toe te lichten. Hou het persoonlijk, want zo wordt het authentiek.
Wat mij betreft kun je niet gemakkelijk het belang van terloopse opmerkingen en kleine daden overschatten.

5.
Een paar opmerkingen bij het thema Identiteit.
Identiteit is een ingewikkeld concept. Zelf zou ik de volgende inzichten aan willen dragen, waarvan ik hoop dat ze in uw bezinning van nut kunnen zijn:
a)
Identiteit is niet iets wat je ‘hebt’ , maar wat zich voortdurend ontwikkelt. Het is nooit af. Dat idee was er vroeger misschien wat meer dan nu, identiteitsgebonden onderwijs e.d. Maar juist de postmoderne ervaring is dat vastgeklonken, in beton gegoten, identiteiten, niet meer geloofwaardig zijn. Identiteit is meer een zoek-ontwerp, een kompas dat richting aangeeft, maar je moet wel zelf op pad gaan.
b)
Identiteit ontwikkelt zich aan het niet-identieke (het andere, vreemde, nieuwe, onbekende). Het is de ontmoeting met de ander (Ander) die mij bepaalt bij wie ik eigenlijk ben. Dit inzicht vraagt een open houding. Maar ook, dat je leert om op vriendschappelijke voet te staan met je eigen kwetsbaarheid.
c)
Identiteit is geen uitgangspunt maar richt je op de bestemming. Het gaat niet over waar je staat (of voor staat), maar waar je naar toegaat, waar je op bent georiënteerd.
d)
Christelijke identiteit is voor mij altijd het innemen van een kritische houding.
Tegen verabsolutering van machten en van denkbeelden (ook van geloofsovertuigingen). Voor een christen bestaat er niet een ‘zo is het nu eenmaal’.
In uw stukken kwam ik de term ‘pedagogiek van de hoop’ tegen, en dat spreekt me erg aan. Je gelooft dat er altijd meer in zit, in die kwetsbare leerling, maar ook in je zelf, en in de organisatie.
e)
Christelijke identiteit is partijdig. Zij kiest altijd de kant van de zwakken. In bijbeltaal zijn dat, de wees, de weduwe en de vreemdeling. De kwetsbaren hebben voorrang.
f)
Van diverse kanten wordt er gepleit voor zogenaamd Bildungsonderwijs. Onderwijs is niet alleen het overdragen van kennis, maar misschien vooral het aanleren van een levenshouding, het leren onafhankelijk te denken en het cultiveren van een kritische houding. Het sluit aan bij het pleidooi van de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum.
Toen ik dit tegen een collega van u zei, die zelf in de directie van het (openbare) Nassaucollege zit, reageerde hij: ‘Bert, dat is veel te ambitieus en te hoog gegrepen’.
Ik weiger dat te geloven, misschien ben ik naïef. Ik onderschat niet de uitdagingen waar u dagelijks voor komt te staan, maar mij lijkt dat christelijke identiteit toch ook in dit soort ambities tot uiting komt.
In Trouw van 5 februari las ik het pleidooi van Jasper Nijdam, een collega van u, voor Bildungsonderwijs. Kop: Help leerlingen om te leren nuanceren. En een citaat uit dat artikel: “Kort gezegd staat Bildung voor (karakter)vorming. Niet door middel van kennisoverdracht (of indoctrinatie), maar door de leerling te helpen een eigen perspectief op de wereld te vormen“.

6.
Ik sluit af, zoals beloofd, met een gedicht. Ook om mijn vroegere leraar Nederlands te eren, die mij de waarde van poëzie heeft leren ontdekken.
Het is een gedicht van de Poolse Wislawa Szymborska (1923-2012), die nadat zij de Nobelprijs voor de literatuur had gewonnen in 1996, over de hele wereld beroemd werd. Zij bezit het vermogen om in heel gewone taal je iets bijzonders te laten ervaren. Het is uit de bundel, Het moment (2003).

Enige woorden over de ziel

Een ziel heb je zo nu en dan.
Niemand heeft haar ononderbroken
en voor altijd.

Dagen en dagen,
jaren en jaren
kunnen zonder haar voorbij gaan.

Soms verwijlt ze alleen in het vuur
en de vrees van de kinderjaren
wat langer bij ons.
Soms alleen in de verbazing
dat we oud zijn.

Zelden staat ze ons bij
tijdens slopende bezigheden
als meubels verplaatsen
en koffers tillen
of een weg afleggen op knellende schoenen.

Bij het invullen van formulieren
en het hakken van vlees
heeft ze doorgaans vrij.

Aan een op de duizend gesprekken
neemt ze deel,
maar zelfs dat is niet zeker,
want ze zwijgt liever.

Wanneer ons lichaam begint te lijden en lijden,
verlaat ze stilletjes haar post.

Ze is kieskeurig:
ze ziet ons liever niet in de massa,
walgt van onze strijd om maar te winnen
en van ons wapengekletter.

Vreugde en verdriet
zijn voor haar geen twee verschillende gevoelens.
Alleen als die twee zijn verbonden,
is ze bij ons.

We kunnen op haar rekenen
wanneer we nergens zeker van zijn,
maar alles willen weten.

Wat materiële zaken betreft
houdt ze van klokken met een slinger
en van spiegels, die vlijtig hun werk doen,
ook wanneer niemand kijkt.

Ze vertelt niet waar ze vandaan komt
en wanneer ze weer van ons verdwijnt,
maar lijkt zulke vragen beslist te verwachten.

Het ziet er naar uit
dat net als wij haar
zij ons ook
ergens voor nodig heeft.