Matthias Smalbrugge, Een godvergeten crisis

Matthias Smalbrugge, predikant te Aerdenhout en bijzonder hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de VU te Amsterdam, doet onder de titel Een godvergeten crisis een poging de economische crisis theologisch te duiden. Zoals de titel doet vermoeden, is hij van mening dat we God en het geloof vergeten terwijl juist daar een belangrijke verklaring te vinden is om de economische crisis op een dieper niveau te verstaan en te bestrijden.

De economische verklaringen schieten tekort, omdat, volgens Smalbrugge, ze een te eenzijdig verhaal vertellen. Wat wordt vergeten zijn de achterliggende motieven die het menselijk gedrag sturen en er de oorzaak van zijn dat we in deze crisis terecht zijn gekomen. Hij wijst met name op de mateloosheid van onze begeerte, die zelf weer voortkomt uit een diepgewortelde angst om tekort te komen en met name om tekort te schieten tegenover een oordelende God. Niet dat Smalbrugge terug wil en zou pleiten voor meer God en geloof als oplossing. Wat hij vooral wil doen, is de vergeten religieuze dimensie van de crisis naar voren halen. Om ons culturele geheugen te scherpen en weerbaarder te maken.

Hij doet dat in drie stappen. In de eerste sectie gaat het vooral over de dynamiek van herinneren en vergeten. Vergeten is een menselijk beschermingsmechanisme, om de werkelijkheid aan te kunnen, want stel dat je alles altijd zou herinneren. Dat zou onleefbaar zijn. Tegelijkertijd is er zoiets als het herinneren van het vergeten. We weten dat we iets of iemand vergeten. Het is dus meer zoiets als verdringen: iets wordt bewust op afstand gehouden, vanuit datzelfde mechanisme van psychische bescherming.
In de tweede sectie van zijn boek gaat het over de God die vergeten en herinnerd moet worden. Via een analyse van de omwenteling in het theologisch zelfverstaan in de vroege middeleeuwen, komt Smalbrugge tot de conclusie dat er een kloof is ontstaan tussen theologie en cultuur. In de laatste is de ratio allesoverheersend geworden. De theologie heeft daar geen goed antwoord op.
In de derde sectie is verbeelding het centrale woord. Via de verbeelding die in onze beeldcultuur zo’n nadrukkelijke rol speelt, kunnen de verhalen en symbolen uit de religieuze traditie, die het menselijk verlangen naar het goede leven uitdrukken, opnieuw ingebracht worden en van betekenis worden om een tegenwicht te bieden aan de crisis.

Smalbrugge haalt ondertussen heel wat aan. Van Goethe’s gedicht de Elfenkoning, de Belijdenissen van Augustinus, de theologische inzichten van Berengarius tot de beklimming van de Mont Ventoux door Petrarca. Het maakt een belezen maar ook een wat eclectische indruk, vooral omdat het verband tussen al deze culturele tussenstations niet altijd even helder is. Misschien is dat geen bezwaar in een boekje dat zich nadrukkelijk als een essay (poging) presenteert. Blijft wel de vraag of de analyses van Smalbrugge helpen om de economische crisis beter te begrijpen en of hij een weg wijst uit het bos. Dat laatste in ieder geval niet, maar dat is zijn pretentie ook niet. Wat het betere begrip betreft is het echter ook zeer de vraag of de poging van Smalbrugge slaagt. Vaak is het moeilijk zijn gedachtegang te volgen. Dat zal wel  aan mijn beperkte begripsvermogen liggen, want scherpere geesten zullen ongetwijfeld de logica van passages als de volgende vatten:
“De ratio is geen objectief element in ons bestaan dat ons naar de waarheid voert en zo afrekent met de spoken in ons bestaan. De ratio staat niet tegenover het irrationele, zij is integendeel een van de belangrijkste tools van het irrationele! Dat gegeven is echter volstrekt niet welkom in onze ‘optimistische’ cultuur. Een ‘optimistische’ cultuur die niet voor niets bol staat van snel opduikende somberheid, van pessimisme en onheilsdenken” (31) en “Wat hij (Augustinus) stelde was dat een mens uiteindelijk wel naar God verlangt, maar Hem eveneens met het grootste gemak vergeet. Maar omdat dit vergeten jouw eigen diepste verlangen is, vergeet je dus ook jezelf. Een dubbel vergeten van het kostbaarste wat een mens is, zichzelf en woonplaats van God. Dat is zo erg, dat je minstens kunt stellen dat het een mens valt aan te wrijven. Hij is er schuldig aan. Dat is het eerste. Maar die schuld is slechts één aspect. Want het feit dat we God vergeten, kleurt ons verlangen ook weer anders. Het wordt begeerte en de begeerte is veel concreter dan het verlangen. Zij gaat over seks, macht en bezit, en lijkt God te willen vervangen door die drie” (134-135).
Het zijn twee willekeurig gekozen voorbeelden van de springerige redeneertrant die Smalbrugge door heel zijn boek heen hanteert. Je krijgt sterk de indruk dat er iets belangwekkends wordt meegedeeld, maar wat dat precies is, daar krijg je niet je vingers achter.
Misschien is daarmee wel heel zijn essay getypeerd. En dat is toch jammer.

Matthias Smalbrugge, Een godvergeten crisis. Een theologisch essay over het gat in ons cultureel geheugen, Meinema Zoetermeer 2013, 176 p., isbn 9789021143316, € 17,50