Meer dan 20 jaar geleden schreef Jack Miles God, een biografie. Het boek maakte destijds grote indruk op mij. Miles herleest daarin de (joodse) bijbel vanuit God als literair personage. Hij geeft weer hoe het personage God door de verschillende boeken van de bijbel tot ontwikkeling komt. Van de jaloerse en krijgslustige god in de vroegste boeken tot een god die steeds meer pacificeert en vredelievend wordt.
Het was voor mij een kennismaking met een literaire manier om de bijbel te lezen. Een benadering die verrassende inzichten oplevert, zeker voor iemand die de Bijbel vooral in een theologisch kader heeft leren lezen. Met name Miles’ visie op God die, na de confrontatie met Job (in de joodse indeling één van de laatste boeken in Tenach) zijn morele gezag verspeelt en eindigt in een veelzeggend zwijgen, is me bijgebleven.
Enkele jaren daarna verscheen het vervolg, Jezus, een crisis in het leven van God, waarin de literaire lezing werd toegepast op de bijbel van de christenen, het Nieuwe Testament. Een boek dat minder indruk maakte. Misschien omdat het literaire karakter van het oude testament zoveel hoger is dan dat van het nieuwe? De joodse verhalencultuur is onovertroffen en leent zich veel beter voor een literaire analyse dan de christelijke canon.
In nog sterkere mate lijkt dat te gelden voor het boek van de Islam, de Koran. Wellicht is dat de reden dat het derde boek van Miles, God in de Koran, zo lang op zich heeft laten wachten? Het is ook beduidend bescheidener van omvang.
Want werkt het wel, om God/Allah als literair personage te onderzoeken in de Koran? De Koran bevat weliswaar verhalende elementen in diverse soera’s (hoofdstukken), maar wordt niet door het verhaal gestempeld. De verkondiging is het allesbepalende kader waarin de tekst wordt overgeleverd. De verhalende elementen zijn reminiscenties van verhalen die uit de bijbel bekend zijn en op een typische manier worden verwerkt.
Daarbij is de functie van de Koran in de religie van de Islam een andere dan de rol van Tenach of Bijbel in respectievelijk de joodse en christelijke religie. De Koran beschouwt zichzelf als de definitieve openbaring van Allah en levert als zodanig een correctie op de Bijbelverhalen. Literaire verhaalkenmerken als spanning, plot, personage, humor enz., zo bepalend voor de verhaalkunst van de Bijbel, doen er in de Koran niet toe. In dat opzicht is de Koran oppervlakkiger, en Allah als personage eendimensionaler. Barmhartiger dan de bijbelse God, maar juist daardoor minder donker, vreemd en grillig.
De Koran is niet een boek dat zozeer gelezen wil worden, maar vooral voorgelezen, gebeden, gereciteerd – zoals Koran letterlijk betekent: het reciet. Misschien zou je het in literair opzicht beter kunnen benaderen als poëzie. Moslims kunnen in vervoering raken als de Koran mooi wordt gereciteerd, zelfs als ze het Arabisch niet beheersen.
Inhoudelijk is het een boek waarin de stem van Allah die, via de profeet Mohammed, voortdurend aan het woord is, volledige aanbidding eist. Hij vertoont niet de ambivalente trekken van de bijbelse god en juist die dubbelzinnigheid is onontbeerlijk voor een literaire lezing. De rijke islamitische verhaaltraditie vind je veel meer in de Hadith – uitspraken en anekdotes uit het leven van Mohammed de profeet.
Dit fundamenteel verschillend karakter maakt misschien wel dat een literaire lezing van het personage God/Allah in Koran, zoals Miles dat in zijn voorgaande boeken voor de God van de Bijbel heeft gedaan, stuk moet lopen.
Grote delen van zijn desondanks interessante boek, worden besteed aan de weergave van hoe bepaalde verhalen in de bijbel worden behandeld. Hij concentreert zich op sleutelfiguren als Adam, Noach, de aartsvaders, Mozes en Jezus. Vaak steken de verhalen over deze personen in de Koran in literair opzicht uiterst pover af bij de Bijbelse voorbeelden. Eén van de boeiendste maar ook duistere verhalen uit de Bijbel, het offer van Isaak (Genesis 22), blijkt in de versie in de Koran gestript van alles wat het verhaal dubbelzinnig en mysterieus maakt:
“Geen hout, geen vastbinding, geen mes, geen ondoorgrondelijk zwijgende Abraham: Abraham legt zijn zoon met het voorhoofd voorover, zodat ze elkaar niet in de ogen kunnen kijken, en dat is het dan. Voor Allah is dit voldoende onderwerping en Hij blaast het offer af (…)
Literair gesproken kent het Bijbelverhaal elementen als voorafschaduwing, ironie, dubbelzinnigheid en spanning. Het meest ijzingwekkende moment zit misschien wel in de allerlaatste regel. In de Koranversie is van al deze effecten geen sprake, maar Allah is dan ook nooit uit op effect. Het gaat Hem er niet om Mohammed te vermaken, Hij roept bij hem slechts bekende verhalen in herinnering om in wezen telkens weer hetzelfde punt te maken: het allesoverstijgende belang van onderwerping, islam, aan Allah” (p. 149).
Vanuit literair standpunt is de Koran minder spannend. Maar dat oordeel kan ook het vooroordeel zijn als je de Koran leest vanuit een westers perspectief. De Koran is tenslotte niet geschreven om literaire critici te plezieren.
Het procedé van vooral zijn eerste boek, God beschrijven als een literair personage dat zich ontwikkelt, blijkt dus niet te werken bij de Koran. Zoals Miles aan het slot van zijn onderzoek concludeert:
“Omdat Allahs boodschap in de Koran waar is, en omdat Allah nooit verandert, moet de boodschap die Hij aan zijn eerdere boodschappers meegaf wel dezelfde zijn geweest als die Mohammed te horen krijgt. Het is een eenvoudig, helder, redelijk, ja zelfs natuurlijk verhaal. Als dat ooit verloren is gegaan dan moet dat wel gekomen zijn door kwaadwillendheid of door verwijtbare nalatigheid. Maar Allah is in de allereerste plaats barmhartig en genadig. Dat blijkt zonneklaar uit het feit dat Hij Zijn oorspronkelijke en onveranderlijke boodschap in een heldere, definitieve en alles overstijgende formulering heeft meegegeven aan Zijn ultieme profeet Mohammed, de volmaakte boodschapper van Zijn volmaakte barmhartigheid. Zo is God in de Koran” (p. 251).
En ja, volmaaktheid is nu eenmaal de dood in de literaire pot..
Interview met de schrijver in Trouw.
No Comments