Boeken

Isaiah Berlin, De egel en de vos

Isaiah Berlin (1909 – 1997) was één van de meest gerenommeerde essayisten van de 20e eeuw. Hij is vooral bekend geworden van zijn onderscheiding tussen twee opvattingen van vrijheid, (de vrijheid van en de vrijheid voor; de een negatief de ander positief bepaald). Maar ook zijn essay over de egel en de vos is befaamd geworden. Het verschijnt nu in vertaling van Thomas Heij voor het eerst in het Nederlands.

Zoals het gaat met sterke metaforen is de vergelijking van de egel en de vos een eigen leven gaan leiden. “De vos weet van alles, maar de egel weet één groot iets”, zo luidt de oorspronkelijke dichtregel uit de Griekse oudheid, waarmee bedoeld is dat de vos vele manieren kent om zijn verschillende prooien te verschalken, maar dat de egel met zijn ene verdedigingstechniek uiteindelijk de vos te slim af is. Berlin gebruikt de metafoor om het te hebben over twee verschillende benaderingen van de werkelijkheid. Hij deelt mensen (schrijvers en denkers) in twee categorieën: zij die vooral oog hebben voor de verscheidenheid en de veelheid van wat zich aandient, en degenen die hardnekkig op zoek blijven naar het ene ordenende principe dat het totaal van alles kan verklaren. Vossen hebben oog voor de diversiteit, zijn niet eenkennig, richten hun aandacht op verschillende doelen; egels focussen op het grote geheel, vanuit één centrale visie proberen zij de werkelijkheid in hun greep te krijgen.

Dit onderscheid past Berlin in zijn essay toe op de Russische romancier Tolstoj en met name op diens meesterwerk Oorlog en vrede. In Oorlog en vrede (1869) verweeft Tolstoj de oorlogen die Napoleon met Rusland voerde, met beschouwingen over de menselijke aard en de wetmatigheden van de geschiedenis. Zijn roman is een wonderlijke mengeling van fictie, geschiedschrijving en filosofische bespiegelingen.

De – briljante – stelling van Berlin is dat Tolstoj van nature een vos is – wat zijn belangstelling voor uiteenlopende invalshoeken verklaart – die hartstochtelijk een egel wil zijn – vandaar zijn obsessieve zoektocht naar het ene alles verklarend principe achter de warreling van historische gebeurtenissen. De frustratie dat hem dat uiteindelijk niet lukt, is een belangrijke brandstof voor het literaire genie van Tolstoj. Voor hem gold dat het principe dat hij zo fanatiek zocht van morele aard moest zijn, een streven dat hem vooral in zijn laatste levensfase beklemde. Berlin: “Tolstoj was beslist geen oppervlakkig man: hij kon zich niet door de stroom laten meevoeren zonder de onweerstaanbare drang om onder het oppervlak te kijken en de duistere dieptes te onderzoeken (…) hij stierf al worstelend, verwoest door de druk van zijn intellectuele onfeilbaarheid en zijn gevoel van onaflatend moreel falen, dat het grootst is bij hen die de spanning tussen wat er is en wat er zou moeten zijn niet weten te verzoenen noch onverzoend kunnen laten” (p. 129).

Dit citaat uit het slot van zijn essay, maakt duidelijk dat het daarin uiteindelijk niet alleen om de geschiedopvatting van een 19e-eeuwse Russische romanschrijver gaat, maar om de vraag waar ieder mens mee wordt geconfronteerd, hoe je leeft in een onoverzichtelijke wereld en waar je het kompas vindt om je eigen koers te gaan. De grootsheid van het werk van Berlin is, dat je via de band van de ideeëngeschiedenis, die hij altijd welbespraakt en breed geïnformeerd presenteert, bepaald wordt bij je eigen positiekeuze.

Berlin was politiek filosoof te Oxford. Een constante in zijn werk is de huiver voor iedere totalitaire theorie of verklaring over hoe de wereld in elkaar zit. Hij is zelf een vos, maar dan één die naar eigen zeggen “best tevreden is een vos te zijn”. Dat lezen we in één van zijn brieven aan zijn biograaf, die met andere fragmenten, recensies uit de jaren van het verschijnen van zijn essay (1953) en latere commentaren, aan deze uitgave zijn toegevoegd. Ze werpen samen nog meer licht op deze interessante tekst, die onverminderd actueel blijft.

Isaiah Berlin, De egel en de vos, ISVW Uitgevers Leusden 2020, 176 pag, €14,95

Previous Post Next Post

No Comments

Leave a Reply