‘Kritiek is gratis advies’, en ‘Wrijving geeft warmte’. Het zijn wijsheden uit het arsenaal van de transitiemanager om een optimistische twist te geven aan een pijnlijk veranderingsproces. Deze associatie komt bij mij op als Erik Borgman in de inleiding van zijn Waar blijft de kerk voorstelt om “de berichten over krimp en de prognoses over afbraak te beschouwen als een list van de heilige Geest” (p. 11). Niet dat de heilige Geest eigenhandig bezig zou zijn de kerken van Nederland te slopen. De listigheid is volgens Borgman dat de heilige Geest hiermee een signaal afgeeft, een wake-upcall om de vraag achter de kerkelijke afbraak te stellen, wat het betekent om kerk te zijn. Hou op met het maken van plannen om de neergang te stoppen of het tij te keren. “Het is tijd om de zaken om te keren en weer te ontdekken welke plannen er met ons zijn” (p. 13). Dat klinkt toch een beetje als een slimme managerstruc om een negatieve ontwikkeling een positieve draai te geven…?
Borgman wil met zijn boek een theologische visie bieden op de kerk en is juist wars van de managementbenadering. De kerk is geen bedrijf, ze is een sacrament. De organisatorische benadering van de kerk, het managen van de krimp zoals dat tegenwoordig heet, doet geen recht aan wat kerk in de eerste plaats is: een geschenk van God aan de wereld. De kerk belichaamt Gods verbondenheid met de wereld, een plaats van Gods aanwezigheid (p. 21v), zelfs als er steeds minder mensen zijn die dat geloven. De waarheid van de kerk is niet afhankelijk van haar succes in de wereld. Het is belangrijk dat de kerk deze eigenheid in wisselende situaties geloofwaardig vorm geeft. Ze is sacrament (zichtbaar geloofsteken) omdat ze de verbondenheid van God met heel de wereld en alle mensen tot uitdrukking brengt. Voor minder hoeven we het niet te doen. “De kerk legt deze verbinding niet, dat doet God. De kerk houdt deze verbinding ook niet in stand, dat doet God eveneens. Maar God maakt hierbij mede gebruik van de kerk, die geroepen is zichtbaar te maken dat wij leven van de goddelijke liefde die zichzelf wegschenkt” (p. 41).
Borgman is een rooms-katholiek theoloog en dat komt in dit bijzondere boekje goed tot uiting. Hij citeert regelmatig met instemming uit conciliedocumenten of pauselijke brieven, maar levert ook een aantal opmerkelijke meditaties over de rozenkrans. Daarnaast bevat het boek een (theologisch wat hoogdravend) hoofdstuk over de centrale betekenis van de eucharistie. Maar het katholieke zit toch vooral in de centrale visie op de kerk als sacrament. Wij dragen de kerk niet, de kerk draagt ons. We moeten loskomen van een al te krampachtige doenerigheid, van managementbenadering en organisatiedenken, van een kerkelijk maakbaarheidsdenken. We doen er beter aan ons weer te laten raken, zo valt zijn betoog samen te vatten.
Hij levert hiermee een prikkelende bijdrage aan de discussie over de toekomst van de (rooms-katholieke) kerk in ons land. En tegelijk een welkome relativering. De kerk hangt niet van ons af, zo onderstreept Borgman. Maar wat de toekomst van de kerk betreft komt het wel op ons aan. Dat laatste is een beetje de achilleshiel van zijn betoog. Want in de praktijk van alledag moet de kerk toch ook gewoon georganiseerd en draaiende gehouden.
“De kerk blijft sacrament, net zoals God blijft, ook als mensen niet meer in hem geloven”, zegt Borgman in een interview naar aanleiding van zijn boek (Trouw, 29 oktober). Maar is dat zo? Wat moet God aanvangen als er niemand meer is die in hem gelooft? Wat moet je met de plaatselijke parochiekerk als het aantal gelovigen onder een kritische grens terecht komt?
De kerk is in transitie. Zoals ze door de geschiedenis heen altijd is geweest. Het is in elke tijd weer een uitdaging mee te bewegen met de veranderingen in de cultuur, zonder je daaraan over te leveren. Daar is net iets meer voor nodig dan het beklemtonen van het sacramentele karakter van de kerk, maar ook creativiteit en inventiviteit. Zoiets als een list van de heilige Geest misschien?
Erik Borgman, Waar blijft de kerk. Gedachten over opbouw in tijden van afbraak, Adveniat Baarn 2015, 158 pag., €19,50, isbn 9789492093127
Lees ook de recensie van Tjerk de Reus in het Friesch Dagblad.
No Comments